Nikyäx

Nikyäx qız wä yeget, xatın häm ir arasında bula, ul alarnı zinadan wä xärämnän saqlıy häm öslärenä olı burıçlar yökli. Sönnätneñ iñ awırı bulıp nikyäx sanala. Tergezelgän nikyäxnı saqlaw, tarqatmasqa tırışu, üzara tuğrılıqlı bulu — xatın wä ir östenä berdäy burıç yökli.

Öylängän waqıtında, iñ elek, yegetneñ atası balasına kemne aluın aldan belep torırğa burıçlı. Tuğannarı, ağası-enese dä kiñäşlären birälär. Yawçı cibärer aldınnan soratılaçaq qıznıñ näsel-näsäbe wä xolqı, äxlaqlı wä ädäple buluı tikşereler. Maturlıq, baylıq, çibärlek kebek sıyfatlarğa artıq ähämiät birep, çibär bulğanı öçen genä qıznı alu sönnätlär öçen kiñäş itelmi, çönki çibär yözle, yaman xolıqlı xatın ir öçen — bäla, tuğannarı öçen — ğazap, xalıq öçen — awırlıq bulıp töşäçäk. Öylänüçe möselman baylıqta kimräk, az süzle, buyğa üzennän qısqaraq, näseldä tübänräk bulğan qıznı alırğa tırışsa, döres sanala. Qız bala da, şulay uq, irgä çıqqanda üzennän küpkä olı bulmağan, yumart, kiñ küñelle, tärbiäle wä äxlaqlı, möselman irgä barırğa rizalıq birergä burıçlı.

Nikyäxnıñ asılı — baylıq ezläw tügel, bälki tormış bäxeten tabu. Şunlıqtan, şärigät taläbe buyınça, ir dä, xatın da, üzara nikyäx cebe belän bäylängännän soñ, tormışların mömkin qädär bäxetle itü öçen bar tırışlıqların quyarğa tieşlär.

Nikyäxqa qädär, şärigät buyınça, ir keşe qızğa töbäp qaramasqa, anıñ serenä töşenmäskä burıçlı. Bolar qıznı kimseterlär. Ata keşe qızın sorap kilgän keşegä, ägär dä anı layıqlı tapsa, birüdän baş tartmasqa tieş. Çönki citlekkän qıznı kiäwgä ozaq totmıyça tapşıru sönnät sanala. Ägär dä qızın kiäwgä birmiçä totsa, qaza töşär. Kiäwle qız bala ata qarşında başqalardan xörmättä wä däräcädä östenräk sanalır, häm ata keşe ul qızın olılar.

Ägär dä sorap kilgän yegetneñ näsele, yäki başqa sıyfatı layıqlı tabılmasa, yawçını öydän quıp çığaru, qabul itmiçä ğazaplaw kebek eşlär kürelergä tieşle tügel. Yawçı — ilçe kebek ük möxtäräm wä xörmätkä layıq keşe. Anıñ süzen tıñlaw, mömkin bulğan sıynı aldına quyu şart. Ämma aşığulıq belän cawap birelmäs. Şulay uq yawçını qat-qat yörtü dä döres eş tügel.

Nikyäxqa ägär dä biş keşe kilmäsä, bu nikyäx tuyı bulmıyça, zina tuyı bulır. Ul biş keşe bolardan ğıybarät, berençese — nikyäx xötbäsen uquçı, ikençese — wäli, yaqın qärendäşe, öçençe häm dürtençese — ike şahit, bişençese — kiäw yegeteneñ ölkän tuğanı yäki atası. Şahitlarnıñ ike baliğ bulğan ir zatınnan möselman buluları şart. Alar bizänep, yasanıp kilerlär. Qız üze dä matur kiemnäre belän äzerlänep torır. Alarnıñ aq töstäge kiem kiyüläre sönnät sanalır. İsle maydan, yaltırawıq äyberlärdän çäçlärenä wä öslärenä sibärlär, üzlären bik tıynaq totarlar.

Nikyäx mäclesendä kiäw keşe, xötbä uqılğannan soñ, Allahı Täğälägä räxmäten citkerep, Möxämmät päyğambärne maqtap häm üzen şul ömmättän dip kürsätep süzlär äytüe wä Qorännän berär ayät uqu kiräk bula häm sönnät sanala. Şulay uq, nikyäx nıqlığı mähär, yağni qalım belän bilgele bulır. Mähärneñ xaqı un sumnan alıp yöz sumğa qädär döres sanala, yäki monnan da artığraqnı birü yarıy, ämma un sumnan da kime kileşmi. Ul-bu wä añlaşılmawçılıq bulmasın öçen, mähärne aldan uq kileşep wä söyläşep quyalar.

Tatarlar arasında mähär alunıñ ni-närsä ikänen onıtıp ta betergännär inde. Anıñ urınına «qız alu», yäki «qız satu» dip yörtelä torğan uyın uynalına. Ämma monıñ asılında da näq menä şuşı mähär küzdä totılğanlığın küplär belep betermilär häm qız alırğa kilgän yeget üze dä anıñ asılın töşenep citmiçä, xätta mondıy uyın bulırğa tieşlegen dä küz aldında totmıyça, äzerleksez kilä häm kölkegä dä qalğalıy. Şunlıqtan, öylänüçe yegetlär «qız satıp alu» digän uyınnıñ mäğnäsen belep torsınnar häm nigezendä şärigät qanunı yatqanlığın töşensennär. Öylängändä mähär xaqın tulısınça tüläw sönnät sanala.

Nikyäx uqır aldınnan qızdan: Sin fälän qızı fälän! Fälän uğlı fälängä xäläl cefetlekkä riza bulıp bardıñmı?—dip, yegettän: Sin fälän uğlı fälän! Fälän qızı fälänne xäläl cefetlekkä qabul itep aldıñmı?—dip soralır.

Nikyäx mäclese tuy belän tämamlanır. Bu tuyğa uyınçılar çaqırtu wä küñel açu oyıştıru döres. Öylänä torğan keşe bar mömkinlege belän, xätta umaç peşerep kenä bulsa da tuy ütkärsä, bu sönnät sanala. Tuysız qız alunı şärigät kileştermi. Tuyğa yaqınnarnı wä tuğannarnı, kürşelärne wä duslarnı cıynarğa quşa. Ämma bu mäclestä zina wä yaman süz kebek naçar eşlär kürelergä tieş tügel. Çaqırılğan qunaqlar — tıynaqlıq belän, xucalar — märtäbä belän mäclesne alıp barırğa tieşlär.

Tuy ütkärü buyınça här töbäkneñ üzlärenä kürä kürkäm yolaları bar. Xätta yänäşä genä torğan awıllarda da üzlärençä wä üz tärtipläre belän mäcles ütkärelä. Şärigät bu yaqtan tuylarnı çiklämi, xätta aş-sunıñ da üzençälekläre bulğanlıqtan, bäyrämnärneñ dä üz tösläre bar.

Qız belän yegetneñ berençe kiçäse ber yaqlarda tuyğa qädär, nikyäxtan soñ; ikençe cirlärdä isä, tuydan soñ uza. Niçek kenä bulsa da, bu kiçä barı tik nikyäxtan soñ bulırğa tieş häm anıñ da şärigät taläp itkän tärtipläre bar. Alarnı yaxşı belergä kiräk.

Qız, yaña kilep, kiäw öyenä töşkäç, ire anıñ ayağın yuu sönnät sanala. Bu sunı kiäw üzeneñ yortı poçmaqlarına sibär häm şunnan öyenä bäräkät iñär.

Kiäw kerer aldınnan qız çäçen tarar, bizäner wä zinnätläner, isle may yağınır, sörmä tartır, qulların qına belän buyar. Alar ikese dä ike qat doğa çığarlar. Annan soñ ir üzeneñ xatını yanına kerer, anıñ mañğay çäçennän uçı belän cılı itep yomşaq qına totar da: «İ Allahı Täğälä, minem ähelemne bäxetle it, anı rizıqlandır, mine rizıqlandır, annan üzara qänägät qıl, bezneñ arabız izgelek belän berläşsen: bezne ber-berebezdän ayır, ägär dä bez izgelektän ayırılsaq — torsaq ta, ayırılsaq ta izgelek belän bulsın, ya Allahı Täğälä»,— dip tınıç tawış belän äyter.

"Söyembikä" jurnalı, 6/1993 yıl