Tuy sölgese

Bizäkle sölge, qazan tatarları tarafınnan çigep eşlängän äyberlär arasında qabatlanmas üzençälekle ürnäk bularaq, Sankt-Peterburgta xalıqlarnıñ etnoğrafiä muzeyenda saqlana. Bu sölgeneñ üzençälege — bizäkneñ borınğı ürnägendä, kompozitsiäsendä häm XIX—XX ğasır başlarında yola sölgelären bizäwdä inde siräk oçrıy torğan çigü alımında. Qazan sölgese dip yörtelüçe bu sölgelär üzlärendä sürätlängän motivlarnıñ maturlıqları häm ğädilekläre, ornament-bizäklärneñ iskitkeç bay buluı häm töslär ğammasınıñ küzlärne kamaştırırlıq açıqlığı belän küñelne cälep itälär. Bizäkle sölgelär tuy, bala tuu, cenaza ozatu yolaları, sabantuy, cıyın kebek bäyrämnärneñ zarurıy, ayırılğısız yuldaşları bulğannar. Alar könküreş yolaları belän tığız bäyläneştä bulğanlıqtan, sölgelärdäge bizäklärgä dä ayırım ber simwolik mäğnä salına. Sänğäti eşläneşe yağınnan tögäl bulğan qazan sölgelärendä çäçäk bäyläme yäki, borınğı babalarıbız küzallawınça, fani dönyanı ğına tügel, mäñgelek ğälämne dä çağıldıruçı häm yäşäw çığanağı bulğan «tormış ağaçı» motiwı üzäk urınnı tota. Sölgedäge «tormış ağaçı» motiwı, borınğı başqa sölgelärdäge kebek ük, öç öleştän torğan kompozitsiäneñ üzägenä urnaşqan. Yan-yaqlarında közgedägedäy çağılışta çäçäk bäylämnäre motiwı urın alğan. Küläme yağınnan zur bulmağan «tormış ağaçı» sölgeneñ ğomumıy bizäkläre fonında yuğalıp qalğan kebek, ämma kompozitsiädä bizäkneñ üzägen täşkil itüçe bularaq ayırılıp tora. Çäçäklärdän, yafraqlardan, granat häm yözem cimeşlärennän, ürentelärdän, böterkä bizäklärdän torğan ornament, sölgeneñ iñen tutırıp, ike baş-başına urnaşqan häm ike yaqtan tar ğına çigüle qayma belän uratıp alınğan. Sölgedä çäçäk häm üsemleklärneñ borınğı bolğar ürnäge birelgän häm alar şartlı räweştä sürätlängännär. Bu şartlılıq bolğar-tatar ornamentınıñ borınğı ürnäklärenä ayıruça xas. Älege üzençäleklärdän çığıp, bez sölgeneñ XIX yözneñ berençe yartısına qarağanlığın äytä alabız.

Bizäkneñ üzägen täşkil itüçe «tormış ağaçı» motiwı biredä, hiçşiksez, başqa mäğnäne belderä. Bezneñ qaraşıbızça, ağaç botaqlarındağı cimeşlär — granat, yözem tälgäşläre uñış alihäse simwolı bularaq sürätlängännär. Alardan yuğarıraq urnaşqan, urtasında noqtası bulğan tügäräk isä — borınğı qoyaş simwolı. Qoyaş motiwı belän bayıtılğan bu ağaç üze ük iminlek häm baylıq, ğäilä tormışı nıqlığınıñ simwolı bulıp tora. Häm bez anı bersüzsez niqax yolası belän bäyle tuy sölgese dip atıy alabız. Yuqa aq kinder tuqımağa çigelgän sölgeneñ barlıq bizäkläre dä açıq deqoratıyv xaraqterda. Çigeleşe yağınnan zatlı-zinnätle sölge qupşı-tantanalı yola öçen äzerlängänder, möğayın. Ul, ixtimal, käläşneñ birnäsendä bulğandır. Qız anı, buınnan-buınğa küçüçe tuy yolasına xas simwolik ürnäklärne qullanıp, tuy könenä üze çikkän bulırğa da mömkin. Älege sölgeneñ şähärdä yäşäwçe tatarlar qülturasına xas ikänlege bäxässez. Bizäkläreneñ täfsilläp-centekläp eşläneşe, yözem tälgäşläre ürnägen eş qabatlaw, atlas, yefäk, altın uqalı törle tasmalar östäp tegü häm çigeştä yaltırawıqlar qullanu şunı raslıylar. Sölgedäge bizäk yon häm erlängän-işelgän yefäk ceplär belän tamburlı çigü (küpertelgän elmä) texnikı belän eşlängän. Tamburlı çigü — törki xalıqlar sänğätendä iñ kiñ taralğan çigü alımı. Sölgedä çäçäk häm yafraq ürnäkläreneñ qonturları ere qabarınqı cöylär belän, ä alarnıñ eçke öslekläre wağraq cöylär belän başqarılğan. Şulay itep, küzne kamaştırırlıq açıq töslär häm qontrastlılıqqa ireşelgän.

Bu sölgene çigüçe ritm, proporsiä häm masştabnı neçkä toyğan. Sölgeneñ bizägenä här ike yaqtağı poçmaqlarda qızğılt körän töstäge ceplärdän çigelgän yarımay motiwı da kergän. Ul «tormış ağaçı»nıñ mögezsıman botağına täñgäl räweştä yaraşa häm kompozitsiä ğäcäyep ber tögällekkä, ritm ğarmoniäsenä häm sänğätçä qämillekneñ yuğarı däräcäsenä ireşä. Bu yuğarı sänğät äsäre — xalıq icatınıñ estetik idealın üzendä çağıldırğan borınğı tatar çigüeneñ klassik ürnäge.

Güzäl WÄLİEWA-SÖLÄYMANOWA, sänğät belgeçe.

“Tatar möselman qälendare. 1997 yıl”