Туй йолалары һәм аларга бәйләнешле поэтик әсәрләр

Гаилә-көнкүреш йола иҗаты, исеменнән аңлашылганча, халыкның семьяда яшәешенә, көндәлек тормышына бәйләнешле төрле горефләрне һәм текстларны бергә берләштерә. Бәбәй туе, балага исем кушу, баланы сөннәткә утырту, өйләнешү (никах) туе, җеназа уздыру, үлгәнне искә алу йолалары һәм шуларга караган текстлар әнә шундыйлардан.

Гаилә-көнкүреш йола иҗатында өйләнешү-никах туена бәйләнешле йолалар һәм поэтик әсәрләр үзәк урынны алып тора. Чөнки өйләнешү, кияүгә чыгу — кеше тормышының иң җаваплы һәм иң күркәм чоры, кешенең мөстәкыйль тормышка аяк баскан вакыты. Традицион туйның төп мәгънәсе — яңа гаилә союзын рәсмиләштерү, бер йорттан икенче йортка кыз (кәләш) тапшыру һәм аны кияү йортына озату. Шул ук вакытта, революциягә кадәрге крестьян семьясы өчен туй-хуҗалыкка яңа эшче кабул итү һәм нәселне дәвам итү юлына аяк басу акты да. Аның ике якка да кагыла торган мәһәр-калымы, бирнә-бүләге, керем-чыгымы була. Димәк, никахлашу туе кешенең гаилә кору ихтыяҗын да, хуҗалык хаҗәтен дә бергә берләштергән, ягъни икътисади исәп-хисапны да үз эченә алган.

Октябрь инкыйлабына кадәр Идел һәм Урал буе татарларында өйләнешү— кияүгә чыгуның өч төре, өч тибы формалашкан булган: 1) кыз урлап өйләнешү төрләре: а) кыз ризалыгыннан башка, б) кызның үз ризалыгы белән. Соңгы төр чагыштырмача соңрак барлыкка килгән; 2) кызының булачак кияве йортына үзе китүе («ябышып», яки «качып чыгу»); 3) алдан килешеп, ягъни («ярәшеп-яучылап» өйләнү. Бу өйләнешү — кияүгә чыгу төрләренең соңгысы иң төп һәм иң таралган традицион форма буларак характерлана һәм хәзер дә ул шулай булып кала. Әмма шул ук вакытта баштагы ике төр дә теге яки бу рәвештә яшәвен дәвам итә.

Ярәшүгә корылган традицион туйның төрле йола-гадәтләре һәм төрле характердагы сүз-текстлары формалашкан. «Урынына-ягына, авылына-тирәлегенә карап, туйлар төрле җирдә төрлечәрәк үткән. Казан тирәсендә яшәүче татарларның туйлары белән Мордовия яисә Горький өлкәсендәге мишәрләрнең туйлары, ислам дине, шәригать кануннары катнашкан туйлар белән керәшен татарларының туйлары арасында күп кенә аерымлыклар, үзгәлекләр табарга була. Бу —тарих һәм көнкүреш, җирле шартлар һәм тирә-юньдәге элемтә-йогынтылар белән бәйләнгән табигый бер хәл»¹.

Ләкин шул ук вакытта татар туй йолаларында һәм туй поэзиясендә барлык этник төркемнәр һәм төбәкләр өчен уртак булган катламнар да бар. Бу катламнар туй йоласының һәм иҗатының борынгыдан килгән тотрыклы табигатен һәм гомуми милли йөзен билгелиләр. Теге яки бу төбәктә генә сакланган үзенчәлекләрнең берише исә башка якларда инде югалган яки кулланыштан чыккан гореф-текстларны торгызырга һәм күзалларга мөмкинлек бирәләр. (Мәсәлән, кыз елату һәм яр-яр җырлары.) Шул ук вакытта мондый үзенчәлекләрнең кайберләре аерым бер этник төркемнең яки җирлекнең саф үз йөзе, үзенең характерлы йоласы һәм иҗаты гына булып та торалар.

Менә шундый характерлы үзенчәлекләргә мисал итеп ике мөһим аерымлыкны күрсәтергә була. Сүз беренче никах төненең («кыз яки кияү куйнына керүнең») кайсы якта үтүе һәм шуңа бәйле рәвештә дини һәм рәсми рәвештә никахлашуның һәм төп туй йолаларының кем ягында башкарылуы турында бара. Бу яктан татар туй-никах йолалары, башка Урта Азия һәм Кавказда яшәүче аерым халыклардагы кебек үк, ике төргә аерыла: 1) ук-сорилокаль (латинча ихоr—хатын-кыз, locabis — урын, җирлек, төбәк) никах йолаларына һәм 2) виролокаль (латинча vir—ир-ат) никах йолаларына. Аталышыннан аңлашылганча, беренче очракта никах төне («Кыз куйнына керү») һәм туйның төп йолалары (никах һәм беренче туй мәҗлесләре, кияү мунчасы, элгәре чор өчен хас булган кияүләп йөрү йоласы һ. б.) кәләш йортында үтә. Икенче очракта исә «кияү куйнына керү» һәм башка төп йолалар егет ягында була.

Борынгы күчмә тормыш һәм терлекчелек белән шөгыльләнү традицияләреннән үк башлангыч алучы уксорилокаль (өлешчә синонимы—матрилокаль) никах йолалары, аерым алганда, Казан, Пермь, Оренбург, Себер, Башкортстан татарлары, Чистай, Сергач, Саранск, Кузнецк, Ләмбрә, Хвалын һәм өлешчә Буа, Чүпрәле мишәрләре өчен хас. Утрак тормыш һәм игенчелек традицияләре өстенлек алган виролокаль (патрилокаль) никах йолалары исә Ульяновск, Рязань, Пенза, Әстерхан, Оренбург, өлкәләренең һәм Мордовия республикасының аерым районнарында, шулай ук керәшен татарлары арасында таралган.

Табигый инде, әлеге туй-никахлашу йолаларының һәр ике төре эчендә аерым үзенчәлекләр дә бар. Әмма алары туйның характерын, төрен билгеләүче төп йолалар булып исәпләнмиләр, ә туй-никах йолаларының ваграк җирле — «диалекталь» үзенчәлекләренә карыйлар. Мәсәлән, Пермь өлкәсенең Тол буе районнарында кияүнең кыз ягында ничә төн кунарга тиешле түшәкнең ничә кат итеп җәелүе белән белдерелә, кода-кодагыйларның ничә көн кунак булырга тиешлеге исә гөбәдиянең ничә кат итеп пешерелүенә карап билгеләнә. Яки икенче бер мисал. Казан татарларында элек, егет кыз куйнына кергәндә, кодаларның атларын саклау гадәте булганы мәгълүм. Ә менә Себер һәм Әстерхан татарларында берме-икеме җиңги («тән сакчылары»), күрше бүлмәгә урнашып, төн кунучы яшьләрнең хәтта үзләрен дә саклый торган булганнар. Шулай ук кызны кияү ягына алып китү һәм кияү йортына алып кайту йолалары да төрле якта төрлечә. Әйтик, Әстерхан, Себер, Кузнецк һәм башка төбәкләрдә кызны өсте каплаулы арбада — «көймә»дә алып китү һәм, егет йортына җиткәндә, атларны утлы учак өстеннән уздыру гадәте яшәп килгән. Мәләкәс һәм Сергач мишәрләрендә исә кияү йортына төшкән киленне, аш-суны оста әзерләсен, гаилә учагын үз итсен өчен, мич каршында бастырып тотканнар яки мичкә тотындырганнар. Ә инде Казан арты авылларында, кияү йортына килеп керү белән үк, киленнең уң кулын, ашлы-сулы булсын дип, онга яки камырга тыктырганнар. Туй йолаларына бәйләнешле мондый җирле аерымлыкларны, төбәгенә һәм этник-диалектик төркеменә карап, башка төрле мисаллар үрнәгендә дә шактый күп күрсәтеп булыр иде.

Ахыр килеп, никах төненең кыз ягындамы, я булмаса кияү ягындамы үтүенә бәйләнешле ике төрле туй-никах йолалары арасында тагын бер мөһим аерма булуын басым ясап күрсәтергә кирәк. Сүз беренче очракта, ягъни кияү бабасы йортында кыз куйнына кергәндә, кияү белән кызның элек туй мәҗлесендә бөтенләй катнашмавы һәм ят күзләрдән «яшеренергә» мәҗбүр булулары турында бара. Икенче очракта, кияү киленне башта ук үз йортына алып килгәндә исә, алар элек-электән үк төп туй йолаларында да, шулай ук туй мәҗлесендә дә актив катнаша торган булганнар.

Фольклористикада һәм этнографиядә татар халкының төп традицион туй йолаларын өч циклга, өч төркемгә бүлеп йөртәләр: 1) туй алды йолаларына, 2) туйның үзенә бәйләнешле йолаларга һәм 3) туй арты йолаларына. Туй алды йолаларына яучылау, ярәшү-килешү, аклашу-колак сөенчесе алышу, киңәш кебек горефләр керә. Туйның үзенә караучы һәм туй арты йолаларына килгәндә исә, аларның төрләре һәм характерлы туй-никах йолаларының төренә, ягъни беренче никах төненең («кыз яки кияү куйнына керү»нең) кайсы якта үтүенә бәйләнгән.

Никах төне кыз ягында үткәндә, әлбәттә, туйның үзенә бәйләнешле төп йолалар кыз ягында башкарыла һәм алар түбәндәгеләрдән тора: кыз елату, никах укыту һәм никах мәҗлесе үткәрү, кияү каршылау, туй мәҗлесе уздыру, кыз куйнына керү, архаик йолалардан янә кияүләп йөрү һәм, ахыр килеп, кыз озату.

Кияү кыз ягында берничә төн кунганнан соң, туй кияү йортына күчә, ягъни туйның үзенә бәйләнешле йолаларның бер өлеше кияү ягында башкарыла. (Элекке чорда исә бу йолалар егетнең кыз йортына барып, кияүләп йөрүе тәмамлангач һәм кәләшен үз йортына алып киткәч үткәрелгән.) Андыйларга килен төшерү, өй бизәү, «кайтарма туй» мәҗлесе үткәрү, су юлы күрсәтү һәм янә элек кулланылган горефләрдән бөркәнчек яки бит ачу йолалары керә.

Никах төне кияү ягында үткәндә исә, табигый инде, туйга бәйләнешле төп йолалар да кияү ягында, егет йортында үтә. Ләкин күпчелек төбәкләрдә никах гадәттә кыз ягында укыла, ә инде керәшен татарларында никахлашу поп чакыртып кияү йортында яки чиркәүдә үтә. Шулай ук элекке чор өчен хас булган йолалардан кыз елату җырлары-сыктаулар да кыз ягында башкарыла. Сүз уңаенда Совет власте елларында кулланышка кергән рәсми рәвештә никахлашу-язылышу йоласын да һичшиксез телгә алып китәргә кирәк. Анысы инде, никах төне һәм төп йолалар кайсы якта үтүенә карамастан, ЗАГСта яки авыл Советында уза.

Кияү ягында үткәрелүче конкрет йолаларга килгәндә, аларның бер өлеше кияү, кыз ягында йоклап, яшь хатынын үз йортына алып кайтканнан соң башкарыла торган йолаларга ошаган. Аерым алганда, килен каршылау яки килен төшерү, өй киендерү, туй мәҗлесе үткәрү, су юлы күрсәтү һәм элек кулланылган бит ачу йоласы шундыйлардан. Ләкин әлеге йолалар кайсыдыр яклары белән бер-берсеннән аерылалар да. Мәсәлән, башлап егет ягында үткәрелә торган туй («зур туй», «алыр туй») мәҗлесендә, алда әйтелгәнчә, егет белән кыз да катнашкан һәм хәзер дә бу шулай. Шул ук вакытта әлеге йолаларга уксорилокаль (ягъни кыз ягындагы) никахтан җитди аерыла торган йола-никах төненең егет ягында үтүе (ягъни «егет куйнына керү» гадәте) дә килеп кушыла.

Янә шуны өстәп әйтергә кирәк: кыз урлап өйләнгәндә һәм кыз «ябышып» чыкканда да никах төне, виролокаль (матрилокаль) никахтагы кебек, егет ягында үтә, димәк, монда, өлешчә булса да, егет ягында кавышуга бәйләнешле туй-никах йолалары да катнаша. Ләкин бу төр өйләнү-кияүгә чыгу йолаларын, виролокаль никах кебек үк, утрак тормыш һәм игенчелек традицияләреннән башлангыч ала дип карау дөрес булмас иде. Асылда бу төр йолалар өйләнешүнең—кияүгә чыгуның канунлаштырылмаган һәм халык тарафыннан хупланмаган төренә карыйлар. Әмма шул ук вакытта урлап өйләнү һәм ябышып чыгу йоласында демократик элементлар булуын инкарь итү дә дөрес булмас иде. Чөнки мондый никах ярдәмендә элек ярлы кияү (әлбәттә, урлап сөйгән кызына өйләнгәндә) көче җитмәслек калым түләүдән баш тарта алган, ябышып чыгучы кыз исә, егетен калым түләүдән коткару белән бергә, яратмаган кешегә көчләп бирүләреннән, я булмаса гаиләсендә кияүгә үз чираты җитүен көтеп торудан котылган. Һәм, әйтергә кирәк, әлеге рәвештә гаилә коруның махсус үз йолалары да барлыкка килгән. Мәсәлән, урланган яки ябышып чыга торган кыз егет өендә кунгач, икенче көн иртән егет әнисенең яки апасының кыз өенә «хәбәргә бару»ы, ягъни «кызыгыз бездә» дип хәбәр итәргә һәм туй турында сөйләшергә яки туйга чакырырга килүе әнә шундый йолалардан. Кыз урлау йоласы яшәгән төбәкләрдә (мәсәлән, Татарстанның Питрәч, Әлки, Әтнә, Саба, Балык Бистәсе, Лаеш районнарында, Башкортстан, Чувашия һәм Пермь өлкәсенең аерым урыннарында) бу йола хәзер дә саклана.

Инде килеп, туй арты йолалары турында бер-ике сүз. Алар, башлыча, туйның үзенә бәйләнешле йолалар тәмамлангач, кызның әти-әнисе чакыруы буенча кыз-килен йортына барып кайту йолаларыннан тора. Казан артында бу йола «казан кайтару», Темников һәм Кузнецк мишәрләрендә «паклунга бару», Себер татарларында «түркенәйгә чакыру» («туркен»—кызлар ягы) дип атала һәм, анда баргач, кыз белән кияү, шулай ук егетнең әти-әнисе һәм берничә якын туганы килен ягында ике яки дүрт көн торып кайталар. Кайбер төбәкләрдә кыз үзенең ире белән бер атна, хәтта бер айга кадәр кунак була. Шушыннан соң инде яшьләр кызның әти-әнисе йортына теләгән вакытларында барып йөрергә хокук алалар.

Шунысы характерлы: никах туе үзенең табигате, структурасы-төзелеше белән синкретик-катнаш характерда. Аерым алганда, өч циклга бүленүче туй-никах йолаларының бер өлеше һичшиксез туй фольклоры, ягъни туй позициясе белән дә бергә үрелеп килә. Шул ук вакытта туй поэзиясе музыка, хореография, драма элементлары белән дә бергә кушып башкарыла.

Соңгы элементның, ягъни драматик башлангычның роле туй йола иҗатында аеруча зур. Халыкта хәтта «туй уйнау» дигән гыйбарә бар. Чөнки туй күп төрле драматик уен-хәрәкәтләрне үз эченә ала, тамашага — уйнауга исәп ителгән шартлы таләпләргә буйсына. Анда һәркемнең: «яучының да, башкоданың да, кәләшнең дә, кияү егетләренең дә, никах укучының да үз традицион роле бар. Алар, димәк, телиме-теләмиме, шул рольләрне башкарырга тиеш. Бу традиционлык исә һич тә импровизацияне инкарь итми, ә урынына һәм шартына-ситуациясенә карап, төрле вариантлар сайлауга яки тудыруга да мөмкинлек бирә, ягъни индивидуаль иҗат ирегенә дә юл калдыра.

1. Г. Ахуновның «Идел кызы» романында, мәсәлән, димче-яучының кыз сорарга килгәч үз-үзен тотуы, сөйләшүе менә болай бирелә:

«Тавис коштай бизәнеп килгән карчыкларның яучы икәнлеген хуҗалар шундук төшенеп алдылар...

Шәмсениса абыстай сабыр гына елмайды: — Яле, кадерле кунаклар, килегез әле, менә монда киезле урындыкка утырыгыз, юкса, сарыгыбызны җонсыз итәрсез.

Барысы да сабырлык саклап, ашыкмыйча гына утырышкач, әйтте: — Я, бисмилләһир-рахмәнир-рәхим, җитешегез.

...Баш яучы балны бал калагының очы тияр-тимәс кенә алырга, чәйне дә уртлап кына куярга тиеш. Нәкъ шулай эшләде Сафура-димче.

— Бәрәкалла, бигрәкләр дә татлы икән балыгыз, аны каян алдыгыз? Нинди умартадан җыйдыгыз, сакларга дип нинди келәтләргә куйдыгыз? Кемнәр бәхетенә шундый татлы булган ул? Әллә буй җиткән кызыгыз бармы? «Кызы барның капка төбендә җигүле җитмеш ат торыр», ди. Җитмеш атның беренчесе үк булмасак та, җиденчесе бездер дип беләбез. Сездә буй җиткән кыз, бездә буй җиткән егет бар. Егетебез шөһрәтле, мал-мөлкәтле... Таш пулаттан өе бар, өе тулы сые бар, янып торган йөзе бар, шомырт-кара күзе бар...»²

Монда яучының үз өлешенә төшкән рольне җиренә җиткереп башкаруы, ата-бабадан калган шартлы тел белән сөйләве, хәтта, белептерме-белмичәдерме, яшерен телгә мөрәҗәгать итүе сизелеп тора. Һәм бу табигый да. Белгечләрнең тикшерүенчә, традицион туй йолаларында магик ышанулар да урын алган, чөнки ата-бабаларыбыз яшерен тел, кинаяле сөйләү ярдәмендә явыз рухларның зарар кылуыннан сакланып була дип ышанганнар.

Туй фольклорының - поэзиясенең үзенә генә хас жанрлары, поэтик әсәрләре бар. Алардан яучы такмаклары дип йөртелгәне туй алды йолаларына карый, калган жанрлар исә туйның үзенә бәйләнешле йолалар белән керешеп киләләр. Иң характерлы традицион жанрлар түбәндәгеләр: кыз елату җырлары — сыктаулар, «яр-яр» җырлары, «Ишек бавы» җырлары, кияү егетләре җырлары, туй табыны (мәҗлесе) җырлары, кода җырлары, тау итү җырлары, авызландыру алкышлары, арбаулар, өй бизәгәндә башкарыла торган җырлар, бүләк багу җырлары, бөркәнчек-бит ачу җырлары. Бу жанрларның һәркайсының үз иҗтимагый-эстетик функцияләре, гомуми үзенчәлекләре бар. Хәзер аерым-аерым шуларны карарга күчик.

Туй алды йола поэзиясенә керүче яучы такмаклары кыз ягына егет ягының ният-тәкъдимен үзенчәлекле һәм тәэсирле итеп җиткерү формасы булып тора. Шул ук вакытта алар икенче якны сүз «кодрәте» һәм кинаяле тел белән ризалатуга, килешүгә ирешүгә хезмәт итә. Йола таләп иткәнчә, жанр борынгы магик ышанулардан һәм яшерен телдән үк килүче читләтеп әйтү алымына, күчерелмә мәгънәле образларга корыла. Менә шуңа күрә дә яучы такмакларында кыз сорау да, ягъни баш яучының һәм егет ягының тәкъдиме дә турыдан-туры ярып түгел, ә кинаяле юл белән әйтелә.

Беренче җыр текстыннан күренүенчә, яучының теләге, килү максаты гына түгел, ә аның сүзендә нык торачагы, үз теләгенә ирешкәнче тырышачагы да кинаяле гыйбарәләр белән әйтеп бирелгән: «тимер булсаң, мин күмер, эретергә килгән мин». Менә шулай ил, халык йоласы кушканча эш итеп, яучы ахыр чиктә үз теләгенә ирешә торган булган.

Туйның үзенә караучы йола поэзиясен ачып җибәрә торган жанр—кыз елату җырлары — сыктаулар. Кыз елату йоласы төрле төбәкләрдә төрлечә аталган («кыз чеңләтү», «яслату», «таң кучат», «әтеки әйттерү») һәм күп кенә якларда ул кыз ярәшелгәч, яисә кыз кияү йортына күчеп китәр алдыннан үткәрелгән. Үзләренең вазифасы-функциясе белән кыз елату җырлары әлеге йола аша егет белән кызның беренче чиратта, әлбәттә, кызның киләчәк язмышына-тормышына тәэсир итәргә омтылуга кайтып кала.

Галимнәрнең раславынча, кыз елату йоласының һәм җырларының тарихи-социаль нигезләре бик борынгы заманнарга барып тоташа. Алар мифологик һәм магик ышанулардан үсеп чыкканнар. Йоланың нигезендә әле дә сүз һәм гореф-хәрәкәтләр кодрәтенә ышану, шулар ярдәмендә кызның киләчәк язмышын кайгы-хәсрәтсез итәргә омтылу сизелеп тора. Борынгы кеше табигать дөньясын һәм тормышын мифологик күзаллаган, үзен төрле яшерен көчләр чолгап алган дип хис иткән. Татарларда да өй-кура, абзар ияләренә ышанганнар. Кыз елату йоласының да иң беренче максаты-вазифасы өй ияләренең күңелен күрүгә, аларны ризалатып китүгә кайтып калган булса кирәк. Яшерен көчләрнең ачуын китермәс өчен, кыз өйдән киткәндә, уңай эмоцияләрен күрсәтмәскә, ә киресенчә кайгырып-хәсрәтләнеп китәргә тиеш булган. Югыйсә, бу ия-рухларның киләчәктә кызга яки аның туганнарына бәхетсезлек китерүе, фаҗига-бәла тудыру мөмкин дип ышанылган.

Кыз елату җырларында без үзенчәлекле магия-ырым эзләре белән, ягъни халәт яки хәлнең киресенчә ышану белән очрашабыз. «Елап барсаң, җырлап яшәрсең», яки «Елап барсаң, гомерең көлеп узар, көлеп барсаң, гомерең елап узар»,—ди халык кияүгә чыгасы кыз турында. Фольклорда шулай ук «Еламасаң ата йортында, кан койдырыр кайнана», я булмаса «Үз атаң йортында елап бетермәсәң, биатаң йортында кан-яшь түгәрсең», дигән мәкаль-гыйбарәләр дә бар. Димәк, туй вакытында сыктаулар, елап җырлаулар алдагы тормышта боларның бөтенләй киресе булсын, «җырлап яши» торган бәхетле тормыш тәэмин ителсен өчен эшләнгән.

Менә шуңа күрә дә туган-үскән өйдән, әти-әнидән җылап аерылу, ата-бабадан килгән изге йола һәм мәҗбүри шарт булып исәпләнгән. Кыз, хәтта үз теләге белән яраткан кешесенә чыккан тәкъдирдә дә, әлеге йоланы башкарырга тиеш булган. Моны традицион гореф-гадәт таләп иткән.

Ләкин кыз елату җырларының эчтәлегенә, кайгылы моңлы-зарлы булуына һичшиксез социаль сәбәпләр һәм элекке тормыш шартлары да нык йогынты ясаган. Чөнки элек хатын-кызның гаиләдәге хәле гаять авыр булган, аны килен булып төшкән йортында еш кына какканнар, сукканнар, кол урынына эшләткәннәр. Атасы алдында да, ире һәм кайнанасы, кайнатасы алдында да аның бернинди дә хокуклары булмаган. Менә шуңа күрә дә кыз елату җырларында ят, ерак җирләргә җибәрүләренә һәм яратмаган кешегә кияүгә бирүләренә үпкә һәм ризасызлык белдерелүе бер дә гаҗәп түгел.

Аерым җырларда патриархаль гаилә тәртипләренә, социаль гаделсезлеккә карата ризасызлык, хәтта гаепләү-протест төсен дә ала. Ләкин бу протест аерым кешеләрне гаепләүдән, ата-ана адресына кискен сүзләр әйтүдән узмый.

Кыз елату җырлары элек мишәрләр яшәгән урыннарда, керәшеннәрдә һәм Себер татарлары арасында аеруча киң таралган була. Борынгырак чорда бу йола шулай ук Казан татарларында да кулланылган. Ләкин әлеге төбәктә ул, белгечләрнең раславынча, ислам диненең кысрыклавы һәм шәригатьчә никахның таралуы аркасында акрынлап онытылган һәм бөтенләй юкка чыккан.

Кыз елату җырларын башкаруның берничә төрле формасы бар: 1) килен булып китүче кыз үзе башкара; 2) иптәш кызлары башкара; 3) махсус җырчы-сыктаучы хатын башкара; 4) кәләш һәм кызлар хоры башкара; 5) җырчы хатын һәм иптәш кызлары бергәләп башкаралар.

Татарларда елату җырларын башкаручы махсус, профессиональ җырчылар булуы турында М. Акчурина язып калдырган. Ул җырчы-сыктаучының елату йоласын ничек үткәрүе турында мондый мәгълүматлар бирә.

«...Кыз елату гадәтен яхшы белүче һәм кыз озату җырларын башкаручы хатын-кыз, кияүгә китүче кыз өенә килеп кергәч, исәнлек-саулык сорашканнан соң, эшкә керешә. Кызның әнисен түрдәге урындыкка, абыйсын тар урындыкка, ахирәт кызларын скамьяларга утырта һәм, Солтан-бикәнең башына яулык бөркәп, аны идән уртасына бастыра. Шуннан соң җырчы хатын, идән уртасына басып, кияүгә китәсе кыз исеменнән бик моңлы һәм кызганыч тавыш белән:

дип җырлый. Аннары елатучы кыз исеменнән шундый ук моңлы-зарлы җырлар белән аның әнисенә, абыйсына һәм дус кызларына бер-бер артлы мөрәҗәгать итә. Кыз үксеп-үксеп елый»³.

Шунысы характерлы; кыз үзе башкарганда да, шулай ук махсус сыктаучы тарафыннан үтәлгәндә дә елау-сыктау йоласы лирик һәм драматик характерда булган. Чөнки анда, беренчедән, традицион һәм шартлы планда булса да, кияүгә китүче кызның хис-тойгылары бирелгән, киләчәк авыр язмышына бәйләнешле уйлары гәүдәләнгән. Шул ук вакытта уен-драма, билгеле бер рольне башкару рәвешен дә алган.

Менә шуңа күрә дә кайбер төбәкләрдә (мәсәлән, Башкортстанның Ык буе районнарында һәм Курган татарларында) кызлар үз туйларында башкару өчен үсмер чактан ук сыктарга өйрәнгәннәр, ә ярәшелгәннән соң махсус рәвештә оста кыз елатучылар янына сабакка йөргәннәр. Кияү каршылаганда яки кызны кияү йортына озатырга әзерләнгәндә исә, кызның киемнәрен хатыннар кия яки бәйли торган киемнәргә алмаштырганнар: башына тәңкәле яки укалы сүрәкә яки мөгезле калфак кидергәннәр, я булмаса, ягына карап, түгәрәк яулык яки тастар бәйләткәннәр, шәльяулык яки бөркәнчек ябындырганнар. Кайбер якларда кыз елату җырлары нәкъ менә шушы кием алмаштыру йоласына туры китереп башкарылган.

Туй йола поэзиясенең тагын бер жанры — «Яр-яр» җырлары. Борынгыдан ук килә торган бу жанрның, бездән тыш, төрки халыклардан үзбәкләрдә, төрекмәннәрдә, казакъларда, нугайларда, каракалпакларда һәм башкортларда булганлыгы мәгълүм. Мондый йола җырлары элек Себер татарлары арасында киң таралган була. Шулай ук аларның аерым үрнәкләрен Татарстанда һәм Башкортстанның Ык буе районнарында да сакланган.

Борынгы язма ядкарьләргә (мәсәлән, Әлишер Нәваиның «Мезанул авзан» әсәрендәге һәм Курмашиның «Бүз егет» дастанындагы текстларга) караганда, «Яр-яр» җырлары элек егет белән кызны мактау рәвешендә һәм кияү егетләре белән кызның ахирәт дуслары арасында җырлана торган әйтеш характерында булган. Соңыннан алар кайбер якларда кызның чәчен ике толымга аерып үрү йоласы вакытында, я булмаса, кыз елату җырлары кебек үк, кыз кияү йортына күчеп китәр алдыннан җырлана башлаган. (Себер татарларында кызлар чәчләрен бер толымга, киленнәр исә шундый йола буенча ике толымга үрә торган булганнар.)

«Яр-яр» әйтүнең төп функциясе гаилә юлына аяк басучы яшьләрне данлауга, матур теләкләр белдерүгә һәм киленлек чорына кызның күңелен күтәреп озатуга кайтып кала. Менә «Яр-яр» җырларының характерлы үрнәге:

Кызны кияү йортына озатыр алдыннан башкарылган «Яр-яр» җырларына исә вакыт-вакыт моң-зар мотивы да үтеп керә. Чөнки кыз туган-үскән йортыннан аерыла, аны билгесез киләчәк көтә. Шушыңа бәйләнешле моң-зарын гадәттә кыз үзе сиздерә, «Яр-яр» әйтүче ахирәт дусларына һәм җиңгәләренә җавап итеп җырлый:

Туй йолаларына бәйләнешле жанрларга янә «Ишек бавы» җырлары керә. Никах укылганнан соң, шул ук көндә, яисә күпмедер вакыт үткәннән соң, кичен кояш баегач, кияү үзенең дуслары (кияү егетләре) белән пар атта яки тройкада кыз янына килә торган булган. Кыз янына келәткә яки ак өйгә үтү өчен, кияүдән ишек хакын түләве таләп ителгән. «Ишек бавы» җырлары әнә шундый чакта, кыз янына керер алдыннан башкарылганнар. Шул ук вакытта керәшен һәм мишәр татарлары арасында әлеге йоланың, егет кызны үз йортына алып китәргә килгәч, көндезен һәм урам капкасы төбендә башкарылуы да мәгълүм. Димәк, «Ишек бавы» җырлары алыш-биреш мотивына, ягъни кыз куйнына керергә, я булмаса кызны алып китәргә килгәч, кияүдән бүләккә акча сорауга корылганнар. Себер татарлары арасында язып алынган шундый җыр үрнәгендә дә шаян рухта сатулашу гәүдәләнә.

Ак келәт яки ак өй белән бәйләнгән тагын бер үзенчәлекле жанр бар. Ансы кияүне кыз янына озатканда, я булмаса кыз янына керткәннән соң башкарылган җырларны үз эченә ала. Төрле төбәктә алар һәм аларга бәйләнешле йолалар төрле исемнәрдә йөртелгәннәр: «Кияү типсәү», «Уҗикерәм», «Шәмчырак» һ. б. Кияү егетләре тарафыннан башкарылганлыктан, без мондый җырларны «кияү егетләре җырлары» дигән гомуми исем астында берләштереп алабыз. Менә кияү типсәләреннән аерым үрнәкләр:

⁴

Туй табыны (мәҗлесе) җырлары, исеменнән аңлашылганча, тантаналы мәҗлес вакытында яңгыраганнар. Аларны туйга җыелган кодалар, туган-тумачалар, дус-ишләр күмәк рәвештә башкарганнар, һәм хәзер дә бу шулай. Туй табыны җырларының тематикасы, эчтәлеге шактый киң. Иң характерлы, иң таралган җырлар, билгеле, кодаларның яңа тормышка аяк басучы яшьләрне, ике якның да нәсел-нисбәсен һәм бер-берләрен макташуга корылганнар. Шуңа күрә дә мондый җырларны «кода җырлары» дип йөртү дә бар.

Алда әйтелгәнчә, кияү кызны баштан ук үз йортына алып кайткан чакта (виролокаль никах), ягъни аерым төбәкләрдә яшәүче мишәрләрдә, мөселман һәм керәшен татарларында элек-электән үк туй мәҗлесендә кияү белән кыз да катнашканнар. Андый очракта мактау һәм теләк җырларын турыдан-туры аларның үзләренә адреслап та җырлаганнар. Хәзерге заманда кияү белән кызның туй мәҗлесендә катнашуы гадәти күренешкә әверелгәнлектән, мондый җырлар туйларда еш яңгырыйлар.

Алыш-бирештән, бүләктән һәм сый-хөрмәттән риза булып бетмәгән очракларда кодалар арасында үпкәләшү һәм хәтер калулар да булган. Мондый вакытларда кайчакта, бер-берсенә атап, төртмәле һәм хушлашу җырлары да башкарылган. Ләкин күпчелек туйлар тату һәм матур, чын-чыннан үзара туганлашу шартларында үткән, һәм хәзер дә бу шулай.

Туй табыны җырларының берише, мәҗлес ахырында җырлана торганнары, тау итү җырлары дип атала. Тау итү кыпчаклардан килгән борынгы гыйбарә, рәхмәт белдерү мәгънәсендә. Мондый җырлар мишәрләр һәм керәшен татарлары арасында күбрәк сакланган.

Кызның кияү йортына күчеп килүенә, килен төшерүгә бәйләнешле туй йола поэзиясе әсәрләре, табигый инде, кияү ягында башкарыла торган жанрларга карый. Алар кияү кызны, бабасы йортында кунып яки кияүләп йөреп, үз ягына алып кайткач, я булмаса кызны беренче көннән үк үз йортына килен итеп китергәннән соң башкарылганнар. Мондый жанрлардан иң киң таралганы — авызландыру алкышлары. Борынгы төрки телдән үк килүче «алкыш» сүзе уңай теләк дигән мәгънәне белдерә. Авызландыру алкышлары яшь киленне, кияү йортына килеп төшкәч, ак җәймәгә яки мендәргә бастырып, яисә чаршау эченә кертеп бал-май каптырганда әйтелә.

Килен төшерүгә карый торган икенче жанр — арбаулар. Арбау—шулай ук борынгы төрки сүз, ырымлау, ырым догасы мәгънәсендә. Димәк, кыз елату җырлары кебек үк, арбаулар да магик мәгънәгә ия булганнар. Киленнең кияү һәм кайнана йортындагы тормышын сүз-йола кодрәте белән ипле һәм мул итү максатына юнәлдерелгәннәр. Билгеле, вакытлар үтү белән аларның магик вазифасы кимегән, эчтәлекләре халыкның гаилә тормышына һәм килен кешенең вазйфа-бурычларына бәйләнешле теләкләрен гәүдәләндерә башлаган. Шулай да формалары ягыннан арбаулар аерым ырым текстларына, келәүләргә якынлыкларын саклап калганнар. Алар гадәттә бу йоланы яхшы белгән өлкән яшьтәге хатыннар тарафыннан да башкарылганнар.

Өй бизәү, бүләк багу вакытында җырлана торган җырлар да бар, дидек. Алары инде кияү өендә кызның чаршау-тастымалларын, тәрәзә пәрдәләрен элгәндә һәм җәймә-ашъяулыкларын, паласларын җәйгәндә башкарылганнар.

Килен төшүгә бәйләнешле йола җырларының иң соңгысы, туй йолаларын һәм туй поэзиясен йомгаклап куя торганы бит ачу яки бөркәнчек ачу җырлары дип атала (синонимы — «шәл салдыру җырлары»). Мондый җырлар башка төрки халыкларда да булган һәм аерым жанр тәшкил иткән. Казакъларда һәм каракалпакларда аларны «бит ашар» дип, башкортларда «бит асулар» дип йөрткәннәр.

Татарларда бит ачу, ягъни яшь киленнең бөркәнчеген ачып йөзен башкаларга күрсәтү йоласы туйда да, шулай ук махсус мәҗлес вакытында да башкарылган. Шуңарчы яшь килен кияү йортында шәл яки бөркәнчек ябынып йөргән һәм әлеге йола башкарылганнан соң гына йөзен башкаларга күрсәтә алган. Бит ачу җырлары, башлыча, шул мәҗлес вакытында һәм киленнең җиңгәсе яки килендәше тарафыннан җырланганнар. Аларның вазифасы киленне, үз итеп, төшкән йортына тәмам беркетүгә, гаиләнең «тулы хокуклы» әгъзасына әверелдерүгә кайтып кала. Җыр текстларындагы киленне гаилә членнары белән аерым-аерым һәм якыннан таныштыруга багышланган сүзләр әнә шуны күрсәтеп тора.

Шулай итеп, туй поэзиясе, туй алды йолалары һәм туйның үзенә бәйләнешле йолалар белән үрелеп килә һәм төрле жанрларны үз эченә ала. Тормыштагы һәм гаилә-никахка мөнәсәбәтле үзгәрешләргә бәйле рәвештә, әлеге жанрлар төрле үзгәрешләргә дә дучар булганнар: кайсыларының магик сыйфатлары кимегән, кайсылары яңа эчтәлек белән баеган яки акрынлап бөтенләй төшеп калган. Соңгыларга мисал итеп кыз елату җырларын, арбауларны, бит ачу җырларын күрсәтеп булыр иде. Моннан тыш, хәзерге вакытта онытылган яки аңлы рәвештә төшереп калдырылган йолалар да юк түгел. Мәсәлән, кызның кавышырга килгән кияүне чишендерүе; кыз алданып килгән булса, никах төненнән соң кияүнең, ягына карап, кияү коймагын тишеп чыгаруы, ишек алдында чүлмәк ватуы яки күлмәгенең тискәре ягын киеп чыгуы; килен булып төшкән кызның таянчык малга таянуы һәм бөркәнчек ябынып, тел яшереп йөрүе әнә шундыйлардан. Әмма татар туйларының йөзен, милли үзенчәлекләрен билгели торган төп йолалар һәм жанрлар хәзер дә яшәүләрен дәвам итәләр һәм заманга яраштырып кулланылалар.

Туй-йола поэзиясенең поэтикасы

Мәгълүм булуынча, поэтика эчтәлекне сәнгатьчә гәүдәләндерү чараларын һәм формаларын үз эченә ала, икенче төрле әйткәндә, ул жанрның яки аерым әсәрнең структурасын һәм андагы поэтик компонентлар, бәйләнешләр системасын гәүдәләндерә. Димәк, поэтика ул «әсәрнең билгеле бер идея-тематик бурычлары һәм жанр табигате белән билгеләнүче художество чаралары (образлар структурасы) берлеге, аларның бер бөтен системасы»⁵ дигән сүз.

Туй йола поэзиясенең поэтикасы, киң планда алганда, әлеге поэзия составында жанрларның һәм текстларның лиро-драматик табигате белән билгеләнә. Драмага бәйле рәвештә алар хәрәкәт-уен белән керешәләр һәм еш кына диалогка корылалар. Гомумән, туй поэзиясендәге җыр-текстларның, алда әйтелгәнчә, махсус уйнауга-башкаруга, төрле «рольләргә» исәп ителүе аларның мөһим поэтик үзенчәлеге булып тора.

Традицион туй поэзиясенең гомуми поэтик үзенчәлекләрен билгеләгәндә, һичшиксез, аның эчтәлек спецификасына бәйләнешле ягына да игътибар итәргә кирәк. Бу яктан караганда, туй поэзиясе ике яшьнең никахлашуын-кавышуын һәм ике якның туганлашуын гәүдәләндерүче, ике арадагы союзны һәм киләчәк гаилә тормышын ныгытырга хезмәт итүче иҗат буларак характерлана. Поэтик образлар һәм чаралар системасы, аларның функциясе-максаты һәм мәгънәсе-асылы — барысы да шушы эчтәлеккә, аның үзенчәлегенә һәм эчке хасиятенә буйсына.

Инде туй-йола поэзиясенең үзенчәлекләрен түбәнрәк дәрәҗәдә—аерым жанрлар һәм текстлар яссылыгында анализлауга күчик.

Туй алды йолаларына бәйләнешле иң беренче поэтик жанр итеп без яучы такмакларын күрсәткән идек. Туй поэзиясен ачып җибәрүче бу жанр, алда әйтелгәнчә, һичшиксез кинаяле телгә, символик образларга корыла. Егет гадәттә лачын кош, шоңкар яки карчыга кебек тотрыклы символлар белән белдерелә, кыз исә былбыл, сандугач образлары аша гәүдәләнә. Аерым текстларда шулай ук яшьләрне «куй», «кузы» дип атау очраклары да бар. Шулай итеп, яучы такмаклары үзенчәлекле метафораларга, символик образларга корылган поэтик текст буларак характерлана һәм бу символик образларның бер өлеше борынгы яшерен телдән («табу»дан) килә.

Туйның үзенә бәйләнешле кыз елату җырларының, сыктау җырларының эчтәлеген билгели торган төп сыйфат — трагизм, фаҗигалелек. Магик ышанулар белән керешеп килсә дә, фаҗигале эчтәлек аларда кыз бала өлешенә туры килә торган котылгысыз кайгы, җиңеп була алмаслык каршылык рәвешендә гәүдәләнә.

Елату җырларының сурәтләү объекты—гаилә мөнәсәбәтләре, кияүгә китүче кызның никахка, киләчәк язмышына бәйләнешле аһ-зары. Уңай эмоцияләр, мәхәббәт, шатлык тойгылары монда яктыртылмый.

Бер өлеш җырларда кызның хис-тойгылары монолог рәвешендә бирелә, ягъни лирик сурәтләү кыз исеменнән һәм аның рухи халәтен ачу рәвешендә алып барыла. Кызның монологы еш кына эндәш-мөрәҗәгать итү алымы белән аралашып килә: ул әтисенә, әнисенә, туганнарына эндәшеп җырлый.

Икенче бер җырлар исә диалог, капма-каршы җырлау төсен ала. Бу очракта махсус сыктаучы, кыз, аның әнисе яки иптәшләре бер-берләренә мөрәҗәгать итеп җырлыйлар. Кызлар:

Китәсе кыз:

Йола таләбенә карап, кыз елату җырлары традицион туй поэзиясендә шактый зур катлам тәшкил иткәнлектән, монда аларда кулланылган тропларга да аерым тукталып китәргә кирәк. Чөнки махсус сурәтләү чаралары безгә эчтәлекнең ничек һәм нинди чаралар аша гәүдәләнүен тагын да ачыграк күз алдына бастырырга ярдәм итәчәк.

Аерым алганда, кыз елату җырларында троплардан антитеза, капма- каршы кую алымы зур урын тота. Гадәттә аларда кыз йортында, кыз ягына капма-каршы фонда кара буяулар белән кияү йорты гәүдәләндерелә. Ата-ана йортындагы бәхетле тормышка кияү, каенана йортындагы газаплы тормыш каршы куела; кайгысыз балачак һәм кызлык чоры белән киленлек чоры чагыштырып җырлана.

Геройның уй-хисләрен, авыр кичерешләрен бирергә хезмәт итә торган икенче характерлы троп — арттыру, гипербола алымы. Мәсәлән, каенана образы һәркайда да елан телле итеп, киң куе буяулар белән сурәтләнә:

Кыз елату җырлары арасында хикмәтле сүз, афоризм булып яңгыраган юллар да бар. Алар кызның фаҗигале язмышын гаҗәп образлы һәм калку итеп гәүдәләндерәләр.

Келәү характерындагы «Яр-яр» җырларында исә, киресенчә, кәләшкә һәм гомумән, яшьләргә адресланган теләкләр, данлау сүзләре зур урын алып тора. Мактау сүзләре һәм теләкләр турыдан-туры, ягъни автологик образлар ярдәмендә дә, шулай ук символик-метафорик образлар аша да әйтелә.

Туй поэзиясендә янә кияү кыз янына кергәндә башкарылган «Ишек бавы җырлары» дип йөртелгән җырлар да бар, дидек. Аларның стиле-композициясе, гадәттә, кызның бәясенә ишек хакын капма-каршы куюга, кызның матурлыгын, дәрәҗәсен мактаучы юлларның бер-бер артлы тезелеп, традицияләнеп килүенә нигезләнгән.

Кияү егетләре җырлары-типсәүләр, «Ишек бавы» җырлары кебек үк, кияү белән кызны кавыштырган вакытта башкарылганнар. Себер якларында алар кияүне кыз янына озата барганда, Пенза һәм Әстерхан төбәкләрендә исә кыз белән егет ак келәттә чагында җырланганнар. Шуңа бәйле рәвештә эчтәлекләрендә дә азмы-күпме аерма күзәтелә: я кияүнең килүенә бәйләнешле йола-горефләр телгә алына, теләкләр дә, гадәттә, кияү юлда чакта әйтелә, я келәттәге яшьләргә төбәп җырланучы шаян куплетлар килә.

Яки:

Туй табыны җырлары, фольклорчыларның күзәтүенчә, гомумән мәҗлес җырлары белән керешеп-үрелеп киләләр, ягъни теләсә кайсы мәҗлестә яңгырый торган җырлар белән бергә кушылалар. Ләкин әлеге җырлар арасында турыдан-туры туй табынына, кавышучы яшьләргә һәм кодаларга багышланган махсус җырлар катламы булуы бәхәссез. Электән килүче традициягә һәм импровизациягә нигезләнүче бу җырларда үзара макташу һәм туганлашу, яшьләргә теләк теләү мотивлары төп урынны алып тора.

Кодалар бер-берсен гадәти сүзләр белән генә мактамыйлар, ә моның өчен төрле үзенчәлекле образлар һәм хис-тойгыларын, үзара мөнәсәбәтләрен калку гәүдәләндерә торган гыйбарәләр кулланалар. Икенче төрле әйткәндә, үзләренең рухи халәтләрен алар сәнгатьчә зурайтып, үткер һәм киеренке итеп чагылдыралар.

Туй табыны поэзиясендә дә символик охшатулар, чагыштырулар күп. Кызга атап җырлана торган җырларда, мәсәлән, кыз зифа камышка, нәфис гөлгә, алтын алмага, асыл кошка һәм фәрештәгә тиңләнә. Егет, кияү кеше исә болан, арыслан, лачын кебек образлар аша бәяләнә.

Арбауларга килгәндә, эчтәлекләре белән алар келәүләргә якын торалар, ягъни гаилә тормышына һәм килен кешенең тормыш көтүенә бәйләнешле традицион теләкләргә корылалар. Теләкләр бер-берләренә, гадәттә, сарын кебек үреләләр һәм дулкын-дулкын булып килүче берүк төрле гыйбарәләр тезмәсе хасил итәләр.

Күренүенчә, текст гадәти һәм даими дүрть юллык строфаларга нигезләнми, ә юллар саны төрлечә килә ала торган тезем-тирада формасына корыла. Борынгы дастаннарда, чичәннәр иҗатында еш кулланылган бу форма арбауларының да төзелеш үзенчәлеге булып тора.

Ә менә бүләк багу җырларына борынгы ышанулардан килүче үзенчәлекле параллелизм хас. Бүләкләр дә, кыз да кире әйләнеп кайтмасын, кыз күңеле бүләкләре кебек пакь булсын, үзе дә, бүләкләре дә өйгә ямь, нур өстәсен — менә шундый образлы-мәгънәви янәшәлекләр гәүдәләнә.

Инде килеп, туй поэзиясенең соңгы жанры — бит яки бөркәнчек салу җырлары. Аларның поэтикасы жанрның вазифасына — киленне яңа йортка тәмам кабул итү, беркетү функциясенә туры килеп тора. Аерым алганда, мондый җырларда, гаиләнең һәр әгъзасы берәм-берәм үз итеп таныштырылу белән бергә, килен үзе дә үз кеше итеп тәкъдим ителә, якын кеше итеп таныштырыла.

Шулай итеп, туй йола поэзиясенең поэтикасы әлеге иҗатның эчтәлегенә, ягъни ике яшьнең кавышуын — гаилә коруын һәм ике якның кавышуын, туганлашуын ныгыту функциясенә нык бәйле икән. Шул ук вакытта аларда халык драмасына һәм халык лирикасына хас булган төрле сәнгатьчә алымнар, сурәтләү чаралары чагылыш таба.

ИСКӘРМӘ ҺӘМ ЧЫГАНАКЛАР

¹ Татар халык иҗаты. Йола һәм уен җырлары, 11 б.
² Ахунов Г. Идел кызы.— К.: Таткитнәшр., 1978, 201 б.
³ Акчурина М. Кыз елату.//«Шура»,— К.; 1911, 20 сан.
⁴ Шадырлану—шатлану.
⁵ Словарь литературоведческих терминов,— М., 1974, С. 288.

МАРСЕЛЬ БАКИРОВ,
филология фәннәре кандидаты, КДУ доценты.

Текст "Мирас" журналыннан алынды 4/1998

http://nevesta-kazan.narod.ru/ , 2007-2008