Касыйм татарларында туй йоласы

(XIX йөзнең ахыры XX йөзнең башы)

Фәридә ШӘРИФУЛЛИНА

Рязань өлкәсендәге Касыйм каласында һәм аның тирәсендә борын-борыннан җыен урыс арасында төпләнеп калган, Идел-Урал регионыннан читтә яшәүче халыкны касыйм татарлары дип йөртәләр.

Аларның этник яктан формалашуы һәм үсеше, гаять үзенчәлекле мәдәнияте элек-электән галимнәрнең игътибарын үзенә тартып тора. Кайсыбер галимнәр (Вельяминов-Зернов, 1863, 30—31 б.; Гордлевский, 1968, 121 б.; Толстов, 1929, 156—159 б.) касыйм татарларын мишәргә санап йөрсә, икенчеләре (Воробьев, 1964, 46 б.; Мәхмүтова, 1962, 223, 230, 234 б.; Халиков, 1978, 135, 146 б.) аларны казан татарлары дип йөртә. Шунысын да әйтеп китәргә кирәк: әлеге мәсьәләне тикшергәндә галимнәр башлыча касыйм татарларының килеп чыгышына кагылышлы тарихи мәгълүматка, шулай ук мәдәният, тел һәм дингә карап фикер йөртәләр. Ә бит әле бу мәсьәләне өйрәнү өчен туй йоласы дигән тарихи-этнографик күзлектән карауның гаҗәеп зур әһәмияте бар.

Касыйм татарларында, башка төбәкләрдә яшәүче татарлардагы шикелле үк, ул заманнарда кызны яучылап алу гадәте хөкем сөрә. Туйның бит аның алды бар да арты бар, туй мәҗлесе үзе бар, ягъни ул өч өлешкә бүленә (Уразманова, 1981,71 б.).

Туй алды дигәнебез яучы килгән көннән башланып, киленне киендерү белән тәмамлана. Яучы булып бару вазифасын гадәттә егетнең туган-тумачасына йөклиләр (парлап бару гадәте дә була) яки яучы карчыкка сүз кушалар. Яучы-башкода сыңар балагын читегеннән чыгару белән үк үзенең кем икәнлегенә, нинди йомыш белән килүенә ишарә итә. Яучы-башкода атнаның кулайрак көнендә — җомга, сишәмбе яисә чәршәмбе көнне килү ягын чамалый. Кыз өенә аяк басып, сәламен биргәч, ул шунда бусага төбендә торып кала, түргә узмый. Кайберәүләре:

Кызның ата-анасы да андый чакны:

Яучы-башкоданың болай гына, узышлый гына сугылгандай кылану гадәте дә очраштыргалый. Анысы инде сүзне ерактан башлый, сүз иярә сүз чыгып кына серне чишә. Кыстатып кына түргә уза икән инде, һичшиксез, мендәр салган яисә палас җәйгән җиргәрәк утыру җаен чамалый. Кызның ата-анасы гадәттә кисеп кенә ризалык биреп ташламыйлар, туган-тумача белән киңәшләшеп аласы бар бит әле, дигән булалар.

Атна-ун көннән яучы-башкода кыз өенә кабат килә. Кызның ата-анасы ризалык биргәченнән, туйны кайчанрак һәм ничегрәк үткәрү мәсьәләсен уртага салып сөйләшәләр. Ярәшү көнендә кыз ягы ниндирәк бүләкләр ('алын) өмет итүен чишә: әйтик, кызның өстен-башын кайгырта — күлмәклек, камзол, бишмәтме яки пальтомы, шәл, яулык-мазар, читек-кәвеш, йөзек-балдак, көзге белән бизәнү әйберләре (хушбуй, кершән ише нәрсәләр), аннары инде туй үткәрү өчен потлап онын, ярмасын, маен, сарыгын, шикәрен-балын сорый. Моңа өстәп әле тагын егет ягы акчалата да 20 сумнан алып 500 сумгача, хәленә карап, мәһәр түләргә тиеш була. Кыз ягыннан биреләсе бүләкләр — бирнә дә шул ук көндә килешенә. Гадәттә бирнәгә: чигүле сөлге, намазлык, кияүгә күлмәк, бишмәт, бүрек, алтын балдак ише нәрсәләр керә. Вәгъдәләшкәч, егет ягы бүләкләрне — күлмәклек, шәл, яулык, конфет-мазар белән алма бәлешен китереп тапшыра. Кызның анасы яки берәр кыз туганы кияүгә һәм аның әти-әнисенә ярәшү билгесе бүләкләрен — күлмәк, ике сөлге, янә дә алма бәлеше биреп җибәрәләр. Әнә шул рәвешле ярәшкәннән соң, ара бозулар зур гөнаһка санала. Ярәшү вакытында инде вәгъдәләшкән әйберләрне, кияү ягы мәһәрне кайчанрак тапшырасы көнне дә тәгаен билгелиләр.

Шушы көннән башлап туйга чаклы ярәшелгән кыз:

Хәер, кыз елату чынбарлыкка туры да килә, чөнки гадәттә кияүгә биргәндә беркем дә кызның ризалыгын сорап тормый. Шуннан соң инде кыз, үзенең ахирәтләрен җыеп, иртә таңнан бирнә әйберләрен — чыбылдык-чаршау, тәрәзә пәрдәсе-фәләне, кием-салым тегәргә, җөйләргә утыра. Андый чакта инде алдан ук чыгарылган моңлы җырлар гына җырлана.

Вәгъдәләшкән көндә — гадәттә ул ярәшүдән соң атна-ун көн, күп дигәндә бер ай үткәч була — егет ягы кызның өенә «'алын» белән «мәһәр»не китерәләр. Эскәтер-мазарга төреп бәйләгән әйберләрне чишеп, һәммә кешегә күрсәтәләр, мәһәрен исә әти-әнисенә тапшыралар. Азык-төлек ише нәрсәләрне берәр көн элегрәк китергән булалар. Кыз ягы исә егетнең үзенә дә, әти-әниләренә дә бирнәдән өлеш чыгара. Ошбу тантана көнендә, ягъни «'алын туй» көнне һәммә кешегә сый куялар. Хуҗалар үзләре хәстәрләгән аш-су белән бергә кунаклар алып килгән күчтәнәчләр дә һәммәсе (бәлеш-мазары) табынга чыгарыла. Ирләр бер өйдә (бер булмәдә, бер якта), хатыннар икенче өйдә утыра. Кыз үзенең ахирәтләре белән чаршау артында утырырга тиеш була. Кызның ата-анасы мал багарга җыелган кунакларына туйның кайсы көндә буласын хәбәр итә.

Туй алдыннан шактый эшләр эшләнә. Әйтик, туй ашына ике яктан да картларны-карчыкларны чакыралар. Мәҗлескә алар савым белән — бәлешләр, конфет-мазар алып киләләр. Иртәгә туй дигән көнне кызлар мәҗлесен җыялар: ярәшелгән кызның туган-тумачасы, ахирәтләре килә. Иртәнге якта аларны кызлар мунчасына чакыралар. Иң әүвәл өлкәнрәкләр икешәрләп юынып чыга, кызга тигез бәхетләр тели; аннары иң якын ахирәте белән кыз үзе дә юынып чыга; алардан соң яшь кызлар икешәрләп юына. Ул арада өйдә гармун тарталар, җырлыйлар, бииләр, уйныйлар — күңел ачалар.

Кызлар мунча кергән чакны кызның бирнәсен кияү өенә озатырга әзерләнәләр. Егет ягыннан ике-өч кеше бирнә алырга килә, сандыкны, төен-мазарны чанага (тарантаска, арбага) төйиләр. Аш-су чанасына фәкать азык-төлек кенә төялә. Урын-түшәк чанасы аерым булып, ул чананы кызның энесе озата бара. Кияү өенә бирнәне кызның берәр җиңгәсе дә озатышып куя.

Мунчадан соң кызлар өйгә кереп тулалар. Ярәшелгән кыз, сәке-караватка утырып, язмышын каһәрләп еларга тотына. Кунакларны төрле туй ашлары белән, бал белән сыйлыйлар, шуңа бу мәҗлес «бал ашау» дип атала. Алардан соң яшь-җилкенчәк кызга бүләкләр алып килә.

Ә инде Ак аймак төбәгендә яшәгән касыйм татарларының йоласы буенча «бал ашау» кызның киленгә әверелүенә ишарә — «тастарлама'а бару» белән очлана: кыз янына ахирәтләре бер-беренең чабуына ябышып, аяк очларына гына басып керәләр дә үзләренең бүләкләрен тапшыралар; аннары аның чәчен тарап, ике толымга үрәләр дә толым очларын бергә бәйләп куялар; кияүдәгеләре шуннан соң кызның өстенә кияү бүләк иткән күлмәк белән камзолны кигезәләр, башындагы калфак-мазарны алып, аның урынына тастар бәйләтәләр. Кызның күлмәген исә, инде сиңа чират җитте, дип, берәр ахирәтенең өстенә ябалар.

Кичке якта кызлар кабат җыелалар. Туган-тумачасын, дус-ишләрен ияртеп егет килә. Төн буе җырлыйлар да бииләр. Кызлар, яулык чите белән йөзләрен каплап, аларның күңел ачканын читтән генә яки тәрәзәдән күзәтәләр. Чаршау артында язмышыннан зарланып-елап, ахирәтләре белән бергә, кыз утыра. Бу юлы бернинди сый-хөрмәт күрсәтелми.

Шул ук көнне кияү өендә аның туган-тумачасы, дус-ишләре, гомумән, яшь егетләр җыела. Кияү мунчасында юынып чыкканнан соң, аларга туй сые куялар. Скрипкә-гармун уйнап, җырлыйлар да бииләр.

Бирнә салган атлар кайтып җиткәч — «'ыз малын 'аршылау» башлана. Кызның бирнәсен китерүчеләр бушлай гына бирмәү ягын карыйлар. Кияү үзе, кайнишенә күпмедер түләгән аты ясап, урын-түшәк салган бәйләүләрне өйгә күтәреп алып керә. Ике якның да уңганрак апа-җиңгиләре кияү-килен ятасы келәтне яисә бүлмәне хәстәрли башлыйлар: бирнә әйберләре шунда кереп бетә — сөлгеләр, эленге-чаршаулар эленә, киезләр сәкегә, идәнгә җәелә, урын-җир дә хәстәрләнә. Анда бәләкәй малай белән кызны аунаталар, кич кунарга — «яшь 'илен урынына ятарга» — күп балалы ир белән хатынны чакыралар: янәсе, боларның да бала-чагалары ишле булсын.

Аннары инде туй үзе китә. Кыз өендә һәм егет өендә үткәрелә торган туй мәҗлесенең үз йоласы бар бит әле. Туй буласы көнне кыз үзенең караватында яткан көе ачы яшьләр түгә — «әҗәл итеп елау» дип юкка гына әйтмәгәннәрдер инде.

Кияү килер алдыннан гына «бер'инче' 'аплау» йоласы уздырыла: ахирәт кызлары һәм яшь-җилкенчәк бүләкләр алып кыз янына керәләр; егетнең апасы (яки тутасы) күлмәклек китерә, үзенең туган апасы (яки тутасы) шәл-яулык китерә дә караватта яткан сеңлесенең өстенә яба. Шуннан инде кыз ул шәл-яулыкны кәфенгә охшатып җыру җырлый:

Шуннан инде хатын-кызлар аны туйга атап киендерәләр, башына да хатыннар яулыгы — тастар бәйләтәләр. (Ак аймак төбәгендә әлеге йола моннан алдагы көнне үткәрелә, дигән идек.) Үзенә кияү буласы егетне кыз бер дә өнәп бетерми:

Бу вакытны егетнең өенә ир-ат халкы җыела: туган-тумача, дус-иш, туй уздыруга катнашучылар барчасы. Алар ашыйлар-эчәләр. Егет өстәлдә үзе ашый башлаган икмәген (телем яки бөтен икмәк) калдыра: бу аңа исән-имин әйләнеп кайтырга ярдәм итә, ягъни ул ризыгын калдырып китә. Сыйлану тәмам булгач, кияү егетләре чаналарга (арбаларга) чыгып утырышалар. Ихатадан беренче булып егетнең туган-тумачасы (әмма әтиләре түгел) чыга; алардан соң өсте ябулы чанага кияү үзе һәм кияү егетләре төялешеп чыга; иң азактан бөтен-бөтен икмәк, бәлешен-мазарын алып баручы туган тиешле кешеләр чанасы кузгала. Капкадан чыккан чагында кияү егете мылтык ата — шайтаннарның котын ала.

Кыз йортына барып җиткәндә, аларны кызның ата-аналары, туган-тумачалары каршылый. Ике малай исә кияү алдына палас җәя, юлны себерә. Кияү шулчагында кызның берәр тутасына күчтәнәч тапшыра: чиккән ефәк янчык белән туй күчтәнәче бирә; ул күчтәнәчне кызларга өләшәләр. Шуннан кунакларны никах укыласы өйгә алып керәләр. Анда инде мулла белән кызның әтисе һәм агай-энесе (фәкать ир-ат кына) алар килгәнне көтеп утыра. Кыз исә үзенең ахирәтләре белән күрше өйдә яисә бүлмәдә утыра.

Кыз өендә туй мулланың никах укуы белән башлана. Мулла егетнең дә, кызның да ризалыкларын сорый. Кыз дәшми калса, барыбер ризалык билгесе була; гадәттә аның өчен берәр ахирәте җавап бирә. Никах укыганнан соң, ир-атны сыйларга тотыналар: токмач, ит белән бәрәңге, пылау яки ботка, бәлеш чыгаралар; чәй янына чәк-чәк, ләвеш, бал, сыра ише сыйны куялар. Табын яныннан торгач та, кияү егетләре кызны тизрәк алып китү ягын карыйлар, ашыктыралар. Кызның туталары, ахирәтләре ничек булса да вакытны сузарга маташалар. Кияүне, тәбә ('әйәнә, йомыр'а ма'ы) өчен казначыга түләми торып, кәләше янына кертмиләр. Кызның ир туганнары:

дип җавап кайтара. Шуннан инде ике якның казначые сатулашырга тотына. Кияү, табаның капкачын ачтырып, тәбәнең ничә күкәйдән әзерләнгәнен белергә азаплана. Казначые 5—10 тәңкә түләп тәбәне ала да һәммә кешене сыйлый. (Гәрчә әлеге йола шушы гасырда гына керсә дә, ярыйсы ук нык таралып өлгергән.)

Кыз өенә кунак булып килүчеләргә бүләкләр биреп җибәрәләр. Казначыга бүләкне кызның кардәшләре бирсә, кызның анасы кияү егетләренә баш-башлары чиккән берәр сөлге, кияүләрне алып китәсе кучерга исә икене, тагын әле кушак та бүләк итә. Сөлгеләрнең берсен кучер атының дугасына, кыңгырау янына бәйли, икенчесен иңе аркылы сала.

Өйдән чыгып китәр алдыннан кияү белән кәләшне урындыкларга утырталар, кияү егетләре исә аларның ике ягында басып тора. Дога укыганнан соң, кияү белән кәләшне өсте ябулы чанага утыртырга алып чыкмакчы булалар. Шулчагында яшь егетләр һич кенә дә чыгарга юл бирмиләр — казначыдан акча даулыйлар. Кияүләр чанасы ихатадан чыккан чакны артларыннан йөземдер-фәләндер ыргытып калалар, мылтыктан аталар. Бу инде аларның яшьләргә иминлек теләүләре, җен-пәридән арындырырга тырышулары билгесе. Чаналар, кызның туып-үскән авылын ураганнан соң, зыярәткә таба юллана; кияү белән аның кардәшләре әби-бабайларга зыярәт кыла.

Шул ук кичне кызның әти-әниләре аның ахирәтләренә кичә оештыра. Кызлар янына егетләр дә җыела. Яшьләргә олылар күз-колак була, күңел ачалар; монда инде сый-фәлән булмый.

Егет өендә исә килен төшерү тантанасына әзерләнәләр. Егетнең әтисе белән әнисе яшьләрне болдырга ук чыгып каршылыйлар. Туган-тумачалары да, алдагы көнне бирнә китерүчеләр дә шунда ук була. Чана капкадан кергән чакны кияү егете мылтыктан ата. Икенчесе яшьләргә чанадан төшәргә булыша. Аларның аяк асларына палас-мазар салына. Кияүнең әнисе икесен дә үбә, бер бөтен икмәк белән тоз китерә — яшьләр икмәккә иреннәрен тидереп алырга тиеш булалар; әни кеше, аларга татлы тормыш теләп, йөзем яисә өрек белән сыйлый. Кияүнең берәр тутасы аларның башларына бер уч вак акча, йөзем-фәлән коя. Кәләш моңа җавап итеп әтиләре өеннән төенчеккә төреп алып килгән туй күчтәнәчләре белән сыйлый. Кызны җиңгәсе аңа дип билгеләнгән бүлмәгә алып керә, өстеннән-башыннан салырга булыша. Аннан соң да әле, кәләш яңа кешеләргә ияләшкәнчегә кадәр, янә ике-өч көн кияү өендә торып кала.

Зур туй, олы туй дигәннәре ике яшьнең кияү өенә кайтканының икенче көнендә шунда була. Туй көнендә йола арты йола тезелеп китә. Иң әүвәл, иртә таңнан кияүләр янына кызның җиңгәсе-фәлән кереп, яшь килен мунчасына чакыра. Кияү аңа урын-җирен күрсәтә, хатынына иң кадерле бүләген (алтын йөзек, кул сәгате, шәл яисә шарф-мазар) бирә. Ә инде мунча яккан тутасына дигән бүләген яки акчасын мунчада яшереп калдыра.

Иртәнге җиделәрдә ике яшь янына әти-әнисе дә керә. Монысы «яшь 'илен 'үрсәтү» дип атала. Картлар киленгә күлмәклектер, яулыклыктыр бирәләр. Килен үзе дә аларга икесенә дә күлмәклек бүләк итә, чәй эчертә. Бераз соңрак «'илен 'отлау» йоласын үтәп яшь киленнең ахирәтләре, хатын-кыз туганнары килә. Чаршау артына алар икешәрләп кенә керәләр дә күчтәнәчләрен яисә бүләкләрен караватка куеп калдыралар. Яшь килен үзе дә аларга кулъяулык бүләк итә, чәйләр эчертеп җибәрә.

Төш вакытларында ун-унбиш чана белән килен ягыннан кунаклар килә. Әти-әнисе яшьләргә тернәкләнеп китәргә акча бирә, кодаларына, туган-тумачаларына бүләкләр өләшә. Тегеләре дә буш кул белән каршыламый, әлбәттә. Аннары инде табын янына утырталар. Аш-су никах туендагыча ук мулдан була. Картлар киткәннән соң, кичке якта, яшьрәк ир-ат, егетләр «яшь 'илен чәенә» җыела. Яшь килен үзе поднос белән чәй һәм кулъяулык өләшеп йөри. Кунаклар аның подносына акча сала яки тәлинкә астына куеп калдыра. Яшь килен иң элек никах туена казначы булган абзыйны сыйлый, аңа сөлге бүләк итә.

Икенче көнне кызның әтиләре кияүләрен, аларның туган-тумачаларын кунакка чакырып сыйлый. Кунаклар бүләк-фәлән, бәлешен-пирогын алып килә. Ирләр бер бүлмәдә, хатыннар икенче бүлмәдә сыйлана. Бу табыннан киленнең туган-тумачасы берәр-икешәр кунакны үз өенә алып китә. Әнә шул рәвешле туй итүләр ике-өч көнгә сузыла.

Янә дә бер атнадан, бәйрәм ашы кара-каршы, дигәндәй, кияү ягы үзләре кунак булган кешеләрне дәшеп ала; киленнең әтиләре бу юлы өйдә кала. Кунаклар янә бүләген, бәлешен, бербөтен ипиен күтәреп килә. Сый-хөрмәт ике-өч көнгә бара. Шуның белән инде йоланың туй өлеше тәмамлана.

Туйдан соңгы өлешендә йолалар алай күп түгел. Әйтик, яшь килен икенче авылдан төшсә, аңа су юлын күрсәтү йоласы бар: яшүсмер кызлар аны кое янына алып баралар, су алырга булышалар. Яшь килен коега акча сала, озата килүчеләренә бүләк өләшә.

Күпмедер вакыт узгач, киленнең әтиләре аларны ашка чакырып алдыралар. Бу юлы инде алар үз кызларын якын кардәш сыйфатында кунак итәләр. Өч-дүрт көнләп кунак булганнан соң, кияүләр кайтып китәләр. Аннан ары инде чакырганны көтми-нитми генә килеп йөри алалар.

Касыйм татарларында туй йоласы әнә шул рәвешле тәмам була. Шуннан инде яшьләр үз көннәрен үзләре күрергә тиеш булалар.

Югарыда тасвирланган күренешләргә караганда, касыйм татарларында туй йоласы казан татарларындагы туйга шактый охшаса да (әйтик, уртак гадәтләр, исемнәр һ.б.), аңардан бик нык аерылып тора, дигән нәтиҗә ясый алабыз.

Казан татарларының туй уздыру йоласына К. Чистов (1979, 225 б.), мәсәлән, ускорилокаль (Урта Азиядә һәм Кавказда таралган) тип, дигән бәя бирә: анда урын-җир йоласы, ягъни өйләнешкән яшьләрнең кавышуы кыз йортында була, кияү йортына алар инде ирле-хатынлы булгач кына кайталар. Ә менә касыйм татарларында — кавышмас борын ук кияү йортына кайталар, һәм урын-җир йоласы шунда булып уза. Бу инде аларны вирилокаль (Европадагы) типка якынлаштыра. Кайсыбер мишәрләрдә дә нәкъ шундый йола хөкем сөрә икән (Мөхәммәтова, 1972, 157 б.).

Казан, касыйм татарларының, мишәрләрнең туй йоласындагы уртаклыклар һәм аермалар татар халкының бу төркемнәрендә гаилә кору һәм көнкүреш мәсьәләләрен тагын да ныклабрак өйрәнү кирәклегенә ишарә итә.

Фәридә ШӘРИФУЛЛИНА,
тарих фәннәре кандидаты.

ӘДӘБИЯТ
1. Г. Ибраһимов ис. институт архивы (3, 6, 7 Ф.).
2. Рязань өлкәсенең крайны өйрәнү музее этнография   архивы   (23—25 ф.,   I—XX китаплар).
3. Ахмаров Г.Н. О языке и народности мишарей. Казан, 1903.
4.   Вельяминов-Зернов В.В. Исследование о касимовских царях и царевичах. Спб., 1863.
5. Воробьев Н.И. Этнические группы татар Среднего Поволжья и Приуралья (Тезисы докладов научной сессии КИЯЛИ). Казан, 1964.
6. Гордлевский В.А. Элементы культуры у касимовских татар (Избр. соч., Т. IV). М., 1968.
7. Махмутова Л.Т. Некоторые наблюдения над лексикой касимовского говора татарского языка (Материалы по татарской диалектологии, вып. 2). Казань, 1962.
8. Махмутова Л.Т. Старинная свадебная песня у касимовских татар (Известия КФАН СССР, серия 2). Казан, 1957.
9.   Мухамедова Р.Г. Татары-мишари. М., 1972.
10. Толстов С.П. Итоги и перспективы этнологического изучения национальных групп Нижегородской губернии. М., 1929.
11. Уразманова Р.К. Современные обряды татарского народа. Казан, 1981.
12. Халиков А.X. Происхождение татар Среднего Поволжья и Приуралья. М., 1978.
13. Чистов К.В. Типологические проблемы изучения восточнославянского свадебного обряда. М., 1982.

"Татарстан" журналы, 11/1993 ел

http://nevesta-kazan.narod.ru/ , 2007-2008