Çüpräle yaqlarında öylänü, niqax, tuy yolaları

Öyläneşü — keşe ğömerendä bula torğan iñ istälekle waqıyğalarnıñ berse. Ul, kübesençä, ike törle bula ide: ike yaqnıñ da äti-äniläre üzara kileşep yäki äti-änigä belgertmi yäşlär genä üzara kileşep. Qız urlaw inde ul zamannarda betkän däräcädä diärlek ide.

Berençe oçraqta iñ elek başqoda cibärälär. Ul awılnıñ täcribäle, utnı-sunı kiçkän qarçığı, siräk oçraqlarda ir-at ta buluı mömkin. Başqoda ir-at bulsa, ul, qız yortına kergändä, çalbarınıñ ber balağın çitek östenä çığarıp kerä. Osta telle başqodalar kiäwne, anıñ äti-änisen, tuğan-tumaçasın maqtıylar, qıznıñ äti-änilären rizalaştırırğa tırışalar. Soñraq başqoda urınına äti-änilär üzara oçraşıp qına söyläşä başladılar. Urtaq kileşügä ireşelsä, bulaçaq tuy mäşäkätläre, här yaqtan tuyğa nindi qunaqlar kilü, alarnıñ qaysına nindi büläk birü, «qartlar» häm «yäşlär» tuyların qayçan häm qayda ütkärü turında söyläşülär alıp barıla.

İkençe oçraqta qıznıñ äti-änilärenä yegetneñ berär olı yäştäge tuğanı, äti-änise yäki äbi-babası bulğan xäl turında xäbär itärgä kilä häm alarnıñ xäyer-fatixasın sorıylar. Bilgele, bu oçraqta qıznıñ tuğannarına rizalaşudan başqa urın qalmıy.

Sowet çorında açıqtan-açıq niqax uqıtu yäşlärneñ üzlärenä dä, äti-änilärenä dä küñelsezleklär kiterergä mömkin ide. Şuña kürä dä niqax kübesençä yäşlärdän başqa uqıla, ä alarğa doğa uqıp öşkerelgän aşamlıqlardan awız itärgä genä quşalar ide. Niqax uqıtılmağan tuylar ul waqıtlarda da bezneñ yaqlarda bik siräk buldı.

Yäşlär quşılğannıñ ikençe könendä irtän «kiäw munçası» yağıla. Berençe bulıp anda kiäw belän käläş yuınalar. Alarnıñ munçadan qaytularına qoymaq peşerelä. Qotlarğa kilüçe tuğan-tumaça, duslar belän çäy, soñğı waqıtlarda «mäy» dä eçelä başladı. Ğädättä, berär şayanraq dus keşe kiäwlärdän: «Munçanıñ parısı buldımı soñ?» — dip sorap ta quya. Zağsqa barıp terkälülär berniçä könnän yäki küpmeder waqıtlardan soñ ğına ütkärelä häm şahitlarnıñ buluı da şart tügel ide.

Tuy mäclesläre berniçä könnän, atnadan, xätta aydan soñ da ütkärelergä mömkin. Bu mäsälädä ğäilälärneñ matdi xäle töp rol'ne uynıy, bigräk tä yäşlär äti-änilär belän aldan söyläşep quşılmasalar. Qaysıber waqıtlarda tuy mäclese ütkäreşergä yäşlärneñ tuğan-tumaçaları da quşıla.

İñ elek olılar — «qartlar» tuyı ütkärelä. «Qartlar» tuyı dip şunıñ öçen assızıqlap äytäbez, çönki tuyğa, tulayım alğanda, olı yäştäge keşelär genä çaqırıla häm isertkeç eçemleklär quyılmıy.

Tuy başta qız yortında ütä. Qodalar sawım (büläklär) alıp kilälär. Sawım ul — aşamlıqlar: bökmä (piroğ — zurlığı yaqınça 40 x 70 sm bulğan qamır aşı, anıñ eçenä döge belän waq yözem, powidlo salınğan bula yäisä, östenä powidlo yağıp, baw sıman itep eşlängän qamır belän şaqmaqlap paştet kebek bizälä. Anı podnosqa quyıp alıp baralar), qabırğalı qul (sarıq tüşkäseneñ çirek öleşe — alğı yağı, anı böten köye peşerep alıp baralar), bal. Bolardan başqa qıznıñ tuğannarına, şul isäptän bala-çağağa da, törle büläklär alıp barıla. Alar arasında külmäk (ir-atqa), külmäklek tuqıma (xatın-qızlarğa), yawlıq, sölge, qulyawlıq, qıznıñ üze çikkän äyberlär dä bulırğa mömkin. Qunaqlar kübräk bulğanda, mäcleskä başta ir-at, alar kitkäç, xatın-qız cıyıla.

Bilgele ber waqıttan soñ tuy yeget öyendä dä ütkärelä. Biredä dä büläklär taratıla, doğalar uqıla.

Ägär kilen başqa awıldan bulsa, yegetneñ äti-änise häm berniçä yaqın tuğanı qız awılına qunaqqa baralar, bu tuy töşerü dip atala. Qodalar şul awılda berniçä kön qunaq bulalar, çönki qıznıñ tuğannarı alarnı ber yorttan ikençe yortqa aşqa yörtä.

Şul uq küreneş yeget awılında da qabatlana. Qarşı yaq qodalarnı üzläre qız awılında qunaqta buluçı tuğannar, hiçşiksez, qunaq itärgä tieşlär.

Tuynıñ ikençe öleşe isertkeç eçemleklär belän ütkärelä. Ğädättä ul kiäw yortında uza, läkin, ğäilälärneñ matdi xälenä qarap yäki üzara kileşü buyınça, qız yortında da ütärgä mömkin. Bu oçraqta yegetneñ äti-änise tuy ütkärergä buldıra alğan qädär öleşen kertä.

Tuy ike, öç kön uzdırıla. Berençe könne parlılar, yağni irle-xatınlı qunaqlar cıyıla. Alar başlıça tuğan-tumaçalar, yaqın kürşelär, duslar häm yeget yäki qıznıñ äti-äniläre, alar eşli torğan cirdän däräcäle keşelär bulırğa mömkin. Ğädättä, irlär ber tirädä, tür başı dip atalğan cirdä, ä xatın-qızlar ikençe yaqta yäki östälneñ ikençe başında utıralar.

Tanışlardan yäki tuğannardan kem dä bulsa tamada rolen başqara. Ul süz ostası, tuydağı qunaqlarnı yaxşı belüçe bulırğa tieş. Tamada qunaqlarğa alar sorawı buyınça süz birä, şayan mäzäklär söyläp cibärä. Tuyda hiçşiksez ğarmunçı bula, ul, tälyän ğarmunda yäisä xromqada uynap, qunaqlarnı cırlata. Cırlar, kübesençä, «Uram köye», «Balamıyşkin», «Almağaçları» kebek ciñel köylärgä, şulay uq awılda kiñ taralğan bütän cırlar başqarıla.

Bäyräm tämamlanır aldınnan podnoslar çığarıla häm qunaqlar yäşlärne täbrikläp alıp kilgän büläklären — kemder aqça, kemder äyber quyalar. Aqça qonwert eçendä tügel, ä härkem kürerlek itep quyıla. Zurraq summa bulsa, büläk birüçe bütännärneñ iğtibarın üzenä cälep itärgä tırışa. Büläklärne yäşlär cırlap alırğa tieşlär, üzlärendä mondıy ostalıq bulmasa, tuğannarınnan kemder bulışa. Cır ber yäki berniçä quplet itep başqarıla. Misal öçen tübändäge cırnı kiterep ütik:

Şunı iskärtep ütärgä kiräk, ul çaqta yäşlär xäzerge kebek östäl başında tügel, ä bötenläy östäl artına da utırmıylar ide. Böten mäcles däwamında alar ayaq östendä bulalar, qunaqlarğa sıy-xörmät kürsätälär, alar söylägänne itağät belän tıñlap toralar. Tuy barışında alarğa aşaw tügel, xätta su yotarğa da mömkinlek bulmıy.

Tuynıñ ikençe yäki öçençe könendä yegetlär häm qızlar cıyılalar. Bu könne yäşlärgä dä östäl artına utıru mömkinlege tua. Yäşlär tuyında qunaqlarnıñ başqaru säläte köçleräk bula, zaman cırları kübräk başqarıla. Tuyda barı yalğız biyülär genä başqarıla, xäzerge kebek küp keşe beryülı biyü bulmıy ide. Şunı assızıqlap ütärgä kiräk, ul waqıtlardağı tuylarda şampan şärabı kübeklänep ağu tügel, bötenläy bulmıy ide diärlek, şulay uq «ğor'qo!» dip qıçqırular da işetelmäde, übeşülär dä kürenmäde. Şuña da qaramastan ğäilälär nıqlı buldılar, ayırılışular siräk ide.

Ul zamannarda tuy ütkärü bik mäşäkätle eş ide. İñ elek tirä-kürşelärdän sawıt-saba, östäl, urındıqlar alıp torırğa turı kilä. Elektr utı bulmağanğa kürä, kerosin lampıların äzerlilär. Soñraq elektr lampoçqaları kürenä başlasa da, ut säğät tönge 10-11 lärgä qädär genä birelgängä, xucalar, stansiäneñ xezmätkäre yanına barıp, anıñ cayın caylarğa tieş, şunnan soñ inde ut birü waqıtı berniçä säğätkä ozaytıla.

Ul waqıtta öställär dä xäzerge kebek mul rizıqtan sığılıp tormıylar ide. Menä ul zamannardağı yaqınça menyü: bawırsaq, zäymä (qoş tele), qalaç, qazanda mayda peşkän qabartma, klinder, prännek, peçene, piroğ, balıq konservları, tozlağan balıq, may, qort, qaymaqlı qatıq, bäräñge, it, aş (läkşä), siräk oçraqlarda tozlağan qıyar yäki käbestä, winegret (şulay uq siräk yortta), qış köne bulsa — xolodes (qoyqa). (Şunı da äytep ütärgä kiräk, Çüpräle yaqlarında jumba balığın aşamıylar, çönki anıñ başında täregä oxşağan bilge bar. Äle dä bulsa xäteremdä, şul balıqnı kibettän alıp qaytqaç, märxüm äbi anı qaradı da, yañadan kibetkä iltep tapşırırğa quştı. Min inde öygä qaytqanda balıqtan beraz «awız itkän» bulsam da, anı iltep tapşırdım.— İ.G.).

İñ elek tabınğa çäy birelä, ul ğädättä küpläp eçelä, şuña kürä kürşe-tirälärdän berniçä samowar alıp çığıp quyalar. Aş iñ soñınnan birelä, bu inde mäclesneñ axırğa yaqınlaşıp kilü bilgese bula. Aştan soñ, östenä it kisäkläre quyıp, berniçä tälinkä belän bäräñge çığarıla, här qunaq üz qaşığı belän şul rizıqnı alıp aşıy. Şunnan qunaqlarnıñ ber öleşe taralışa başlıy, tuğan-tumaça, yaqınnar tağın beraz waqıtqa qalıp, bäyräm barışında ber tamçı rizıq qapmağan xucalar belän çäy eçälär.

İrşad Ğafarov

“Tuğan yaq mirası” kitabınnan. Tatarstan kitap näşriätı, Qazan, 2004