Krasnoufim tatarlarında tuy yolaları

53. Qız soraw häm niqax yolaları

Qız belän yeget öyläneşergä uylıylar ikän, başta qız yağına kilälär yegetnekelär. Yegetneñ yaqınnarı kilä. Sorap baralar. Sorıylar: «Nigä kildegez?». «Qızıñnı alıp qaytırğa», -dilär. Qızların xatınğa sorıylar. Östälne äzerliseñ. Kümäçeñne¹ salasıñ, öläşäseñ. Riza bulsa, alıp qaytıp kitäseñ. Riza bulmasa, ...

Kilgändä, üzeñ belän kümäç alıp kiläseñ, sumqa tutırıp. Anda inde çäyeñ bula, üzeñ peşergän aşlarıñ bula. Qız sorarğa kilgän keşe çalbarınıñ ber balağı töşkän, berse mengän bula. Ber balağı çığarılğan bula. Bu qız sorap kilüneñ bilgese.

Yarar digän xäl qılınsa, niqax uqıtalar. Niqaxnı, qız yaqtan sorasalar, qız yaqta uqıysıñ. Malay yaqta da uqıylar. Qaysı yaq riza. Başlıça, malay yaqta uqıylar inde. Niqaxta başta malaynıqılar äyber tarata. Bu inde büläk taratu. Annan qarşı yaqqa çaqıralar. Äyber taratunı yeget yağı başlıy. Şunda srazu söyläşälär ...

Xäzer ozatu sandıqları tutırmıylar. Elek ul ozatu sandıqları tuyğa kilä ide. Xäzer maşinalar bit ...

Kilen tastımallar tağıp, kiäntälär² belän weşç³ kilä. Böten närsäse belän atqa töyäp kilä.

Niqaxnı qıznıñ öyendä yasıylar da, yä buş qız öyendä, kiäw ambarında aq kelät yasıylar ide elek. Bolar utızınçı yıllardan soñ. Bolar yañaraqlar. Xäzer berençe munça kerülär bötenläy yuq. Baralar munçağa. Munçada tastımallar elenep quyğan bula. Elä torğannar ide elek. Aqça da bäylillär ide. İke yağına elep quyalar waq aqça. Ul qıymmätle ide ....

54. Kiäw kerü

Yäräşep qayta qayne keşe genä, artaba kiäw keşe ätnä sayın bara kiäwläp¹. Qayne qayttı da ikense atna kiäw kilde. Anda sarşaw² qırdılar, tuqın³ sarşaw. Öydä üzebezne quyalar, ike qız ciñgä bulalar, alar irtän munsa yağalar, kiäw keşe alarğa aqsa sala. Yawlıq quyalar munsa täräzä töbenä, qız ciñgägä - aqsa.

Ägär qız döres bulmasa, qaysıber kiäw keşe täñkäne tişep quya ikän munsada, şulay döres bulmadı isä.

Bilbaw bäylädelär kiäwlär, arta anı bigräk itep nığıtıp, osın yäşerep, bäyläp yörilär irlär, qız tiz sisä alır mikän dip. Arta qız nindi ikän dip, kiäw keşe yegärleme, yünsezme, min ällä ozaq sismädem şikelle, şulay sıpaladım-sıpaladım da, bolay tarttım-tarttım, kilep sıqtı osı. Wät! Bilbawnı nıq bäylilär, qaysıber keşe ozaq sisä dilär.

Tuynı gel saqırıp yörtälär. Qayne—enelärne yörttelär, bez kilennär yörmädek. Arta kilennärne tegendi üzebezneke näsel-näseplärenä yörttelär. Tastımal eldek, kergän ber öydä tastımal eldek, qaynegä tieşlärgä, qayınbikä tieşle, tutaylarğa. Menä şılay.

55.

Tuy aldınnan kiäw belän käläş ziratqa barıp, doğa qıldıru elek bulğan. Xäzer tağı qabatlıy başladılar.

56.

Elek şulay bulğan, qıznı alıp kitär aldınnan äbilär cıyılğannar, äbilär cıyılıp, anı senläw dip atalğan. Qıznı utırtıp quyğannar, çarşaw astına. Yaqın keşelär totıp cırlağannar, şuşındıy, moñlı cırlarnı. Ä xäzer alay yuq yılap utırğan. Bezneñ aradan kitäm dip. At belän alıp barğannar. Qız çäye eçerälär. Änilär-ätilär qunaq bulalar, tuyda yörilär, ä yäş qız yegete belän samowar quyıp, çäy äzerläp, alarğa aşarğa äzerläp tora. Qız çäyen eçerä, çäy eçerü bula. Menä min kiäwgä çıqtım, min üzemnem iptäşläremne, qızlarımnı, yegetlärne çaqırıp, barısın da çäy eçerdem. Qulyawlıqnı qız yäş çağında eşli, annarı tuy waqıtında anı at başına bäyli. Atlarnı törle—törle yeplär belän urağannar, tarantas bula. Öydän çıqqaç, qız artqa qaramasın, kire qaytırsıñ dilär. İñ berençe utıra ike qodağıy, ikeseneñ aldında samowar, berseneñ aldında mendär, ikençesendä kilä ozatqıs. Bäyrämçä kiengäç, küñelle, büläk birälär, bäxet telilär. Yulda qarşı ala kiäwneñ tuğannarı. Qayber keşe äpäy teşlätä, kem kübräk teşli. Qız çäye eçkännän son, qız belän yegetkä öy äzerlägännär, anda urın äzerlilär, soratıp alğanda. Alarnı ikesen ike kiç anda qundıralar. Berençe kön tuy - yegettä, ikençe kön — qızda, öçençe kön bergä bulğan. Elek, tuydan alda kiäw belän kiäwneñ inäse qunaqqa kilä käläşkä, ul tuğannarnı käläşneñ çaqırıp yörtälär barsın da ike kön alda, alar büläklär birälär, qız yaqtan.

57. Tuy yolası

...Suğış waqıtı bulğan. Andıy tuylar bulmağandır da inde ul çınlıqta. 35 yılğı bulğaç qına. Ul waqıtta suğış waqıtları, qırıq berençe yıllar. Nitälär, qarşı alalar, kötep toralar tuynı. İke keşe elektä şulay bulğan inde, qarşı baru dip äytälär inde. Qarşı barğan keşe yänä şunda bara, kötep tora i aña tastımal elälär. İ monnan öydän alıp çığıp kitkändä sanduqqa malay utırıp bara inde. Aysıluğa kem bulsa da barğan ide bezneñ, ä bu kilennekenä belmim. İsemdä yuq. Arqılı maşina belän töşäbez digännär ide kilep aluçılar. Äyberlären töyäp nimä qızğa biräseñ, bötenläy töyäp alıp kitälär. Ul öygä barıp citkäç tä, sanduqnı birmi, utıra. Qıznıqı utıra, anı, sanduqnı, birmi äle anda barıp töşkäç. Anı tüläp alalar. Elektä şundıyraq bulğan ul.

Sarıqnı totalar. Baylıq bulsın dip totalarmı, tayantıq digän bulıpmı, belmim. Baylıq. Mäğnäse bardır inde anıñ, min qayan soñ belim anı?

Ä menä Fäxernisa apay Şökerdän kilgändä bez ar yaqta idek, yäş idek inde. Kildek digän bulıp menä anda bala—çağa cıyıla, qararğa kildek digän bulıp. Balalarğa äyberlär taratıp çıqqannar ide. Menä şulay itälär dä, menä şuşınıñ kebek nu näzek kenä bula ul. Muyınğa bäyläp quyasıñ. Büläk itep inde, kilen büläge dip. Ä bulmağaç, qaysıber keşegä menä bolay tüşen birep tä bula torğan ide. Äbi—çäbilärgä inde çäy eçergändä: «tüşen biregezçe», - diä torğannar ide. Äbilärneñ bula bit äle ul, änä şul. Äyber bulmağan, yuq waqıtta.

Yuq, belmim küpne min alay. Qız kilep töşkäç, änä şunda taratalar, bezdä şulay. Min Fäxernisa apaynıqın beläm inde. Anda Fäxernisa apay monda yabılğandır inde.

Törle awıllarda törle. Böten awılda bertörle bulmıy. Törle awılda törleçä bula inde.

58. Tuy yolası

Qız niqaxtan soñ kiäw yağında qala. Qız sorarğa malaynıqılar kilä. Qıznı bu waqıtta yäşerälär. Anda işeklärdän, taqtadan kerergä quşalar.

Qızğa may qaptıralar, kiäw qapqa töbendä qıznı mendärgä bastıralar. Qapqa töbendä tayançıq¹ tottıralar. Tayançıqnı çüpräk änise² tota. Ata inäy³ dilär inde anı. Tayançıq tottırğaç, tayançı da bula. Monda ata—anasın alıştıra torğan keşe bula. Eçe poşqanda, borçılıp ta şuşında kerergä mömkin inde. Yäşlärgä may qaptıru bula. Maynı qaysı aldan qaba, ğäiläne şul citäkli. Kilen baş bulamı, yegetme ...

Qız yağı bäleş kiterä, qız bäleşe bula bu. Tuydan alda qız bäleşe belän äbilärne çäy eçertälär. Qız bäleşe bäläkäy sawıtta kiterelä Ul yözem belän bula. Kükäye bulmıy. Qız bäleşen aşıy torğan keşe aqçasın büläk bularaq qaldıra.

Qız bäleşe taq sanda bula. Unber, tuğız, parsız san. Bäleşlär keçkenä bula. Samawırdan çäy yasap toruçığa alyapqıç, aş, yä sawıt-saba birälär. Äbi çäyennän soñ eräxmät uqıp çığıp kitälär. İke çınayaq çäy eçälär. Parlı bulsın. Tabın başlanuğa iñ berençe bulıp öç litrlı butılqa belän araqı kiterälär. Elek aña samoğon salğannar. Xäzer araqı. Çireklek⁴ dip atala inde ul. Qalğannarı şul tabın başlanğaç kiterelä. Annan ber qaz çığaralar. Anı şunda ber keşe tabında turıy. Turağan keşegä, qayın señlesenä, qayın enesenä tastımal birä kilen, işekkä elä. Tege araqılı şeşägä aqça salalar. Annan kilen tastımalnı qayınana, qayınatağa elä, cilkälärenä elä. Berazdan çäy eçä başlağaç, bäleşlär taratıla başlıy kiselep. Podnosqa salıp aqça kiterälär. Äyber kiterälär. Elek su yulın kürsätergä alıp barğannar. Kilen keşene yeget öyendäge qız bala alıp barğan. Çiläk-köyäntä belän su alıp qaytalar. Qız balağa kilen büläk birä.

⁴

59. Tuy yolaları

Qız maşinadan çıqqaç, obyazatelno mendärgä basa. Bay bulsın dip, mendär östenä aqça salalar. Mallı bulsın dip sarıq, yä bozaw tottıralar. Şaytan qurqıtıp mıltıqtan atalar. Qız bäleşläre aşatalar. Altı, sigez yep sanda bulırğa tieş. Ozatqıçlar dip atıylar qız yağınnan kilgännärne. Alyapqıçlar quldan tegelgän. Samowar qaynıy, kümäç sanalmıy. Bäleştä ris, izyüm. Qarşı kilüçelär, yeget yağınnan qarşı kilälär. Bez qız yaqtan iñnärenä ike çigelgän sölge eläbez. Cilkälärenä ozınaytıp salalar. Monı ozatqıçlar elmi, kilen elä. Qız ätigä genä qız bularaq elä cilkäsenä sölge. Xäzer sölgene suğalar, yä satıp alalar. Mulla rizamı-yuqmı ikänen sorıy ätisennän. Bezgä sorarğa kildelär, bez rizalıqnı birdek, şunduq qıznı alıp kittelär. Dimäk, niqax yegettä uza, ä sorağaç, qıznı alıp kitmäsälär, niqax qız yortında uza. Niqax waqıtında büläklär öläştelär. Büläkkä külmäk, bluzqa, şäl, oyıqbaş, biäläy. Par çäy eçärgä tieş. Sunı da, çäyne dä östäp salırğa yaramıy. Yeget yanında niqax bulğanda, qıznıqılar aşarğa alıp kiterälär. Ä yegetnekelär kilsälär, çäygä genä kiterälär. Niqax başlanğaç, ir keşelär genä utırmıy, barıbız niqaxta utırabız. Yörergä yaramıy, qapqalarnı biklilär. Niqax bülenergä tieş tügel. Yeget qız yanında qunmıy, alıp kitä. Yeget yortına töyänep kitä qız.

60. Tuy yolası

Yegetlär çäy eçälär, äbilär dä çäy eça Kilen yortnı tuydan soñ kienderä, şul yorta yäşäsä genä inde, elek bar ide ul. Awılda tuy bulğanda yulnı buıp yaxşı teläklär äytälär. Yegetneñ öyenä kilep töşkäç, äbilär çäy eçkänçe, ğarmunnar belän, padnos belän äyberlär alıp, çiläklärne bizäp, su yulı kürsätälär; su satıp alu yuq bezdä. Kiäw munçasına, elek sunı satıp alalar, yeget sorap kilgäç, tön quna qala, öç kön buyı yegetlär ber berse belän tanışıp, qoymaq aşağannar. Kiäw qız inäseneñ qulına aqça sala (berençe tanışqanda). Tien genä salsa, äybät bulmıy. Qız keşe barğan keşesenä çista bulıp barsa, kiäw zur aqça sala, çista bulmasa, bik äz genä salıp, ata—awansına beldertä. Tuydan soñ qoda—qodağıylar qunaq bula. Tora başlağaç, mal, sıyır birälär.

61

Qunaqlar cırlıy:

Qaytmağız äle dilär, utırığız, utırıñ. Tağın eçärgä quşalar, eçäseñ, nitäseñ. Barıber qaytırğa kiräk. Tağın cır cırlıysıñ:

Şul waqıtta biiseñ, cırlıysıñ, tatarça biiseñ, tağın utırasıñ. Annarı işeklärdän kerä xalıq, utıra i cırlıysıñ işektän kergäç, berençeli sıylarğa utırğas, äytäseñ:

Menä xuca xatın üze cırlıy, qunaqlar utırğaç. Niqaxta cır cırlanmıy, söylilär, anda eçke yuq, ä tuyda kilgäç, uynap şundıy cırlarnı cırlap, qunaqlarnı qunaq itäseñ. Ä menä qaytqan keşe şunı cırlıy, qaytırğa aşıqsañ, tağın şundıy cır cırlap alasıñ tiz genä. Bala tuğaç, barıber cırlar cırlana, cıyınğa cıyınasıñ.

62. Tuy cırı

63. Tuy küsü

Täkägä tayandıru ul - tayansıq. Anı inde näsele totıp tora. Anı ätäy—inäy dilär. Arta şunı birälär kilenneñ üzenä.

May qaptıru buldı, kiäw kilüe belän qız ciñgäläre totıp tora, anda kem qaba, tiz genä şılay itep qabañ. Kiäw qapsa -kiäw şäbräk bula, qız qapsa - qız uñğan bula.

Tuy küskändä berense atta qodağıylar kilä, ätey öydä qala. Ätey keşe yöremäy, alla, şılay inäy genä. İke qodağıy kilä.

Kiäw belä qız utıra, ätey keşe kilmäy. Ozaq artaba saqıralar. Ozatqıslar bula — mineke tuğannar, ciznäy, tuğayım, arta birnä kilä. Sandıq öskä ber malaynı utırtalar, tuğan malaynı, ul sandıqnı bolay ğına birmägännär, satıp alalar. Arta mıltıq atıp qarşılıylar, täkä belän. Kümäslär kiterdelär, ozatqan nilär beşerenep alıp kilälär, äpäy kümäs itep beşerälär, qız şäñgäse, qız bäleşe - ırıs¹ belä yözem, piruğlar, bekmälär. Bekmälärne balannan, käbestädän dä bulğandır, kärtuqtän, borsaqtan bula torğan ide. Sötläwek² beşerdek, taw itep utırtalar. Qız kümäse quyalar.

Sul yulın änä şundıy üzebezneñ öydäge qız balalar kürsätä torğan ide, alarğa alsüpräk, yawlıq biräbez. Qayneşlär bik yarattı mine, qaynä minem tüni³ yamıy ide, awılda buldı. Gel peşerenep yattım min. Qaynem mine bik yarattı, qaynam da.

64. Tuy xätiräse

Min ber meñ tuğız yöz unbişençe yılnı tuğanmın. Äxtämowa Qämilä isemem. Üzemneke ätiem—Xuppica. Şögerdä tuıp üstem. Monda arta utızınçı yılnı kildem. İske tuy bıla kildem. Mine elek, unöç yäşemdä idem, yäräşep qayttı, qayne keşe ide. Artaba⁴ kiäw keşe şul yazğaça kiäwläp yörde inde, ätnä sayın bara torğanıyq arta Şögergä. Yazğa taba kildem. Unöç yäşemdä barğan idem, unaltı yäşem tulğaç, kildem monda. Utızınsı yılnı tuylap kildem. Arta köymä⁵ qırdılar şulay, cäy köne qoralar köymäne. Min yaz köne köymä belin kildem. Arta kilep töşkäs, tayansıqqa sarıq quyalar, şuña tayanıp kerep kitäseñ. Artaba ätey-inäy dip atalarıñ äytäñ. Şunnan kergäs mıltıq atalar, şatlıqqa dip bulsın, kilen kerep utırğas. Şunnan yöretälär, bigräk qoda—qodağıylarnı çaqırıp, öy berenä saqıralar. Saqırıp yörttelär. Min yäş kenä bardım. Uncide yäşemdä balalı buldım, min aymaq yergä töştem, unike keşeläre ide, dürt yıl tordıq alar belän. Elek qaynälär eşlämäde, irtän ük torıp şulay bil budıq, äpäy peşerdek aymaq keşegä. İrtäle-kiçle äpäy peşeräbez, zur sapsaq äpäy peşerep qaradım unike keşegä. Qaynem belän balam tieşle urmanğa yörilär töyälep, utın kisä. Öydä waq balalar. Mine barğan irem sabantuyda kürgän dä: miya şul qıznı yäräşep bireñ, digän. Artaba qayın tieşle keşe suratıp bardı⁶. Arta ul malaynı kürgän idem dä, ällä birgäs, atayına elek qarışmadıq, bardım. Alay yörep-nitep barmadım, uynap—kölep. Şul kürep kenä qalğan idem, şunıñ belän torıp kittem arta.

⁴

⁵

⁶

65. Qasıp sığu

Kis sığa torğannarıye, uynarğa, arta sığarmıylar ätiemnär bezne, tutayım, täräzädän bulsa da töşep, ul ärsez buldı, sığıp uynap kerä ide. Artaba kiäwgä dä täräzädän töşep kitep bardı, ätiemnärdän başqa ber yaq öydä yoqlıy idek, arta mine ul yaqta yoqlatmas buldılar, üzläre yaqta yoqlattılar, sin dä qasarsıñ dip. Tutayım qasıp bardı, ös ay ğına tordı qıy. Äy ansında tügel äle. Elek anı köçläp birdelär, berenseläy, bay malayına köçläp birgän. Anı yaratmadı, barı, ös ay ğına tordı. Arta anı yaratmağas, tuy kilgäs, ikense malay belä yörde dä, aña şulay, täräzädän töşep, qasıp bardı tutayım. Arta mine ber yergä dä sığarmadı atayım, sin dä qasarsıñ dip, şulay nıq qaradı.

Çığanaq: "Krasnoufim tatarları. Tarix, tel, fol'klor"
G.F. Yusupowa, F.Yu. Yusupov. Qazan, RİS "Şqola". 2004