Perm ölkäse tatarlarınıñ traditsion yolaları häm yola süzläre

Flera BAYAZIYTOWA,
filoloğiä fännäre doktorı

1990 yılğı dialektoloğıyk ekspeditsiä Perm ölkäsendä yäşäwçe tatarlarnıñ yolaların häm yola terminoloğiäsen etnolingwistik yaqtan öyränügä bağışlanğan ide. Ekspeditsiä waqıtında awıllarda yäşäwçe ölkän buın wäkillären söylätep, mağnitofon tasmasına yazdırıp bik küp mäğlümatlar tuplandı.

Bilgele bulğança, xalıq yolalarınıñ kübese bügenge köndä yuğalğan, alar yola bularaq ütälmilär. Läkin äle ölkän buın keşeläreneñ xäterendä baytaq borınğıdan kilgän yolalar, ğoref-ğädätlär saqlana, alar buınnan-buınğa tapşırılıp bügenge köngä qädär kilep citkännär. Menä şul ruxi baylıqnı xalıqnıñ üzennän söylätep, mömkin qädär tulıraq itep cıynap alu bik zur burıç bulıp qala. Bigräk tä Tatarstannan çittä yäşägän millättäşlärebezne törle yaqlap öyränügä, elemtälärne nığıtuğa zur iğtibar itelergä tieş.

Perm ölkäsendä yäşäwçe tatarlar tatar xalqınıñ üzençälekle ber törkeme. Biredäge tatarlarnıñ traditsion yolaları, yola süzläre, fändä qabul itelgänçä, ike zur temtik törkemgä bülep öyränelde: 1. Ğäilä yolaları häm alarnıñ terminnarı; 2. Yıl fasılları, tormış-könküreş üzençälekläre belän bäyle yolalar, borınğı ışanular häm alarnıñ terminnarı. Perm ölkäse tatarlarınıñ traditsion yolaları, etnolingwistiqada qabul itelgänçä (Tolstaya, 1989; Tolstoy, 1995), cirle söyläş yassılığında yazıp alındı, yola terminoloğiäsen, yola süzlären qontekstta, tekstlar eçendä, yağni illyüstrativ material belän açıqlap, nığıtıp baruğa iğtibar itelde.

Ğäilä yolaları häm yola süzläre

Öyläneşü, tuy yasaw

Yawçı kilü, qız dimläw, yäräşmägä kilü: - Yawçı yöretälär ike arada. Yeget yağınnan kilä qıznı dimlämägä. Qıznıñ ata-anası birmägä bulsa, qız bara. Bezneke abızıyğa qız aldılar yäräşep.

Yäräşmägä kilü, qıznıñ rizalığın belü: —Yegetneke eti-äniläre qıznıqı äti-änilärenä yäräşmägä kilälär. Ata-anası ıriza, qızdan suramağa qıyışmıylar äti-änise. Qızğa bürek belän orıp qarağannar yäräşmägä kilgän yawçılar. Iriza bulsa, qız awıp kitä, imeş, ıriza bulmasa, tik tora imeş, arqırı.

Süz beterü:—Süz beterügä bara qızğa, qıznıqı ata-anası äzerlänä, qarşı ala.

Büläk birü, bilge birü:—Yäräşep qaytalar, sölge birälär bilgegä dip, kiñ ozon tastımal, qazan tastımal birde. Işandıqlı bula. Büläkkä külmäklek tä, şälyawlıq ta birde.

Käben qoyu, käben uqıtu—niqax uqıtu.—Qıznıñ atası-inäsenä barıp käben uqıtalar, käben uqıtqas tuy yasıylar. Käbennän suñ munça kergän qız belän kiäw.

Bocal (mong. bolzol-waqıt, sroq). Bocalğa baru, xäbärgä baru — yeget belän qız üzläre genä kileşep öyläneşkännän soñ, yeget yağınnan qız yağına tuy h.b. turında kiñäşergä baru.

—Qızlarnı urlap alıp kitälär. İrtägesen äti-änise kitä qıznıqı äti-änisenä, çäy, qanpit alıp bara bocalğa barğanda. Qaçan tuylarnı casıybız di, waqıtlarnı belmägä kilä. Bocalğa barabız tip baralarıyy qıznı alğaç.

Bocal suraw—tuy waqıtın bilgeläw:—Qıznı aluçı cegetneñ äti-änise kilä bocal suramağa. Qızığız bezdä, ärläşmäñ inde tip, şul waqıttatuy yasıybız, qoda-qodağıy diep yegetneke ätise-änise kilä xäbärgä.

—Bocalğa kilgändä, xäbärgä kilgändä tastımal birep qaytara, ikäw kilsä ikene birep qaytara. Xäbärgä barğaç äybätläp süläşep quyalar.

Tür kürsätü—tuyğa qädär yeget yağında qıznıñ ata-anasın çaqırıp ütkärelä torğan mäcles. —Tür kürsätälär, çaqırıp alasıñ qıznıqı ata-anasın. Xäzer dä tuyğa qädär tür kürsätälär, anı ceget caq kürsätä.—Süz betermägä kilgän. Süz beterep qaytqaç yegetneke ätise-änise qıznıqı äti-änisen qunaqqa çaqıralar, tür kürsätergä. Niqax uqığançığa xätle çaqırmağa teyeş ti ul, şunda inde büläklilär, sölgeme, cawlıqmı birä.

Birnä, tuyda üzara büläkläşü

Birnä—tuyda qız tarafınnan kiäwgä, anıñ ata-anasına häm tuğannarına, kiäw tarafınnan qıznıñ ata-anası häm tuğannarına qara-qarşı birelä torğan büläk häm qıznıñ öygä elü öçen alıp bara torğan äyberläre.

—Par täñkä, pärxät (1) qamzul sorıylar kiäwdän birnägä, ıriza bulsa tiz bula tuyları. Kiäw birnäsen birä almıyça torsa, ozaq torğan qız töşmiçä. Mineñ qartätineñ (2) qızı üsep torğan kiäw üzenä töşkänçe. Qızı täräzäneñ buın (3) sörtmägä yabışqan, di.

—Qızğa çitek, şällären birä kiäw cağı. Malaynıñ birnälären belgerä cawçı, şundıy- şundıy birnäläre bar di, mal-tuar, ös kiemnäre, torırlıq bulsa birälär birnä, kiäw yağınnan birälär.

—Birnä ike yaqtan da bula, yeget yaqtan da, qız yaqtan da. Qız yaqtan çınıyaq sörtüläre (4), qul sörtüläre (5), ayaq çolğaw, külmäklek bula.

—Mendär, yastıq, cabu tunı (6) bula birnägä, sarıq tiresennän tekkän cabu tun, dilär. Berse cağı con bula, berse cağına basma (7) tegä qaysı keşe, qaysı ber dä tekmi, tun küe ceri ul. Cabu tunın qışqıda suıqta aymaq (8) ulannarğa (9) cabasıñ, qunaqqa barğanda çanada şuña çormalıb utıralar.

—Birnä äzerlägändä kinder urnı qorabız, aq kinder çımıldıqlar suğıp cıyabız. Tasqaqta (10) tastımallar suğayıq, taqta kütärep suqtıq tastımalnı, cuğarğı çolanda suqtıq, ağısına (11) kiräk, boğısına (12) kiräk, tüşäge, kieze, mendäre kilä. Tastımalnı küp suğıp cıya.

—Çarşaw, çımıldıq qıznıqı kinderdän bula. Östäl cabu (13), qızılğa suqqan, kicele. Kütärep suqqan tastımallarım sandıqta küp, suğıp cıydım. Quldan, kübäläk töşerep suqqan.

—Östälgä iltep cäyären, işekkä iltep elären—barın birep cibärälär qızğa. Ayaqqa çormarğa çolğawlar suğıp cıya kinderdän.

—Tastımal birgän yäş kilennär yäşäsen ğumer buyına tip cırlıylar.

—Palaslar anıqlağan dürt büränä, cide büränä, estinä buyı suğa.

Birnä taratu, büläk taratu:—Qodağıy keşe tarata birnä, qoda-qodağıyğa, qıznıñ qayınına kicele ıştan, kicele külmäk bulayı elek. Qayınına kicele külmäk kitergän tip äytälär ie.

—Büläk tarata. Qız caqtan atası-inäse kiäwneke zatı-zöriätenä (14) büläk tarata, kiäwneke tağın qıznıqı zatı-zöriätenä büläk taratıp cıya, qara-qarşı bula büläk.

—Tuy waqıtında büläk salışalar, äti-änilärenä külmäk, ciñgälärenä yawlıq, tübitiy (15) qara-qarşı birgän.

—Qaynağa (16), käymikä (17) tieşle keşegä tastımal birep cıya, tastımal çügä elep quya, ya muyınnarına sala.

Tastımal büläge - kilen bülägenä qarşı birelä torğan büläk:

— Tastımal büläge tip kilenneñ üzenä dä büläk birä, ya qaz birä. Qaz suymas borın äyttem, kilen, kerep totıp alıñ üzeñä qaz, tidem.

İnçe - qız kiäwgä kitkändä qıznıñ atası yağınnan birelä torğan tere xaywan:—Sıyırın birä, sarığın birä, at birä qıznıqı atası.

—Qız kiäwgä kitkändä inäçkä (18) sarıq birälär, orğasın (19) tip. Tana birälär ike cäşlek, qaçqan tana birälär.

Tartu—qıznı yäräşkäç, yeget yağınnan qız öyenä birelä torğan aqça, aşamlıqlar häm kiem-salımnar. — Tartu salalarıy yäräşkändä. Tartuğa qız yaq surıy aqça, şikären, çäyen surağan. İke qoda süläşä inde. — Külmäk birälär, mamıq şäl birälär barlı-körle keşe tartuğa tip, aqça salalarıy.

—Tartu aqçalata bula. Malaynıñ ata-inäse qıznıñ ata-inäsenä şul xätle aqça salam, ti. Ärbir-qarası, mähäre bula, tartu aqçası bula. Şul aqçağa ärbir alıp cıyalar.

Kilen äyberläre belän öy bizäw, äyber elü

—Öyne bizi qız äyberläre belän: çuqlı qaşağalar, çımıldıq, ber yastıq, mendärlär.

—Tastımal, çımıldıq, çuqlı qaşağa elä kilen qızciñgä belän. Miç qırına çarşaw elep cıyalar, tastımallarnı täräzäneñ ike yağına sälenderep elälärey.

—Berençe başlap çügä tastımalın elä, qul sörtüen iltep elä, östäl cabuın caba.

Kilen keşe, çınayaq sörtüen elä, tüjı tastımalın elä. Kem çaqıra, şuña tastımalın elä.

—Tuylaşqan çaqta qıznıñ äyberen elep cıyalar, şarşaw, çımıldıq, tastımal elälär, tärzä arağa sörtülär, kübäläkle tastımallar elälär.

—Qız üze elep cıya töşkän cirenä, qız balası (1) da bulışa. Izbağa çüräli (2) baw suzıp, ozın-ozın tastımallar sälenderep cıyalarıy, ärbirlären kürsätep.

—Bäyrämnär bulsa überenä (3) sälenderep quyalar tastımallar, östäl cabular. Bäyräm kürsen äyberlär tip.

Qız äyberlären elep kürsätä, tastımalın, sölgesen elep cıya, kürsen öçen, yämlilär ızbanı. Matçalarğa elderäbezey qaşağa. Ğäyetlärdä dä elälär ğäyetne zurlap.

Kilen sandığı, anı öygä kertü

—Sandıq bulayı qıznıñ, par mendäre, basqan kiez, yonnan basqan.

—Kieü ceget belän qızciñgä sandıqnı kütärep kertä.

—Tiñ torğan, bergä torıp qartayğan keşe genä sandıqnı kütärep alıp çığa. Ayırım torğan keşegä kütärmägä quşmıylar sandıqnı.

—Sandıq urınğa aqça salıp quyalar, urını buş qalmasın tip, sandıqnı kütärep alıp çıqqas.

—Qıznıñ töşkän cirendä zatı-zöriäte kertergä tieşle sandıqnı.

Kiem-salımnar

Qamzul, buqaptan: - Qamzul, qamzulnıñ täñkäläre bula. Buqaptan tilär qamzulnı. Bärxät qamzul, pırzumitlı qamzul kidelär aru keşelär.

Zapun - alyapqıç: —Kilenneñ billärenä zapun bäylätälär, kileneñ eşçän bulsın, tip.

Bala itäkle külmäk:— Monda itäk olıylarıyı, kinder külmäk bulayı.

Ämäylek—xäsitä:— ämäylek bula, ämäylekne qıyıqça itep tegep täñkä tüşäp cıyasıñ anı.

Çitek-qaluş, çäkänne çitek kiälär, kiez qata bastırıp birälär qış kön.

Çulpı, ayaqlı täñkä tağalar çäçkä.

Çılbır yağa, tüşlek kiälär.

Uqa qalpaq, ence qalpaq, täñkä qalpaq kiälär. Qalpaq kimägän keşe qart kürenä. Sağaldırıyqlap qalpaq kiälär, qaçıp yörie kilen, börkänep.

Çıba:—çıbanı kinderdän tegälär.

Kiäw kieme:—Kiäw tübitiyläre bez tektek. Kiäw ıştan äzerläp quyğan, kicedän külmäk salalar kiäwgä, tübitiy, çölkäbaş, kicele ıştan, kicele külmäk birälär kiäw keşegä.

Qoncırıq—atnıñ alğı ayağı tirelärennän tegelgän ayaq kieme:

—Poçqaq belän taw cılabızıy, ayağ oçtan cılabız ıy, ul cılı bula. At suydılarmı poçqağın alabız ıy. Ul ber cılda ğına tuzmıy äle. Qoncırıyq dilär anı. Atnıñ alğı ayaqlarınnan yasıylar, urmanğa kitäbez, cılı ul. Taw mengändä taymıy, taw tübän cılıp (1) töşäbez.

1 cılıp - şuıp

Tuyda qatnaşuçılar

Qıcciñgä - qız ciñgäse: — Qıcciñgäneñ eşe: ul kiäwgä aş utırta, munça yağıp kertä, ul qunaqqa yörömi.

—Qıcciñgä munça yaqqan irtä torıp, qıcciñgägä aqça salıp quyğannar: tien-quyan.

—Suğa barğanda qıcciñgä belän barğannar.

—Qıcciñgä par mendärne kütärep yöri, par mendärne ügä alıp kerä. Qıznıñ arqasına ap-aq çikkän mendär tışların sükäp utırta.

Kiäw ceget, kiäwnägär—kiäw yegete:—Kiäwnägär digän keşeneñ buyınında tastımal bula, ul biep yöri, yırlap. Cırçı keşe yöri kiäwnägär bulıp.

—Kiäw ceget atlarnı bağıp cöri, ul qunaqqa cöri kiäw belän. Kiäw ceget cırlap- biep kenä tora, cırğa osta bula.

İş-ıru:—Kiäwneke, qıznıqı iş-ıruın çaqıralar tuyğa.

Olo qoda, töp qoda:—Qıznıqı, cegetneke atası bula olo qoda, töp qoda. Töp qoda türgä utıra.

Arğış qoda: —Arğış—kiäwneke ätiseneñ tuğannarı bula, arğış qoda bula.

—Östäl çüräli utırtalar, qunağ itälär. «Arğışqa töşmäsen qarğış», —tip cırlağannar. Arğış qoda tuynı apparuçı, kiäw yaqtan quyalar.

Zatqıç, zatqıç qoda: — Zatqıç bulıp kilenneke tuğannarı kilä, çanadan, arbadan uñ caqqa töşerälär.

—Zatqıç tujı tuğannarı bula, qıznıqı tuğannarı, tutayları, ciznäläre bula.

Öndäwle, öndäwle qoda:—Öndäwlegä ir caqnıqı tuğannarı quya. Öndäwle töp qodanı qarap yörötä, rizıqlar sala qodağa. Töp qodağıy kemne yaqın kürä, şunı quya öndäwle itep.

—Öndäwle qodalar kilgän qodalarnı qunaqqa çaqıralar. Öndäwleneñ taqmağı, da bar: «Öndäwleneñ artı mendärle»,—ti.

Tuy atları, tuy köymäse

At:—Atlarğa linteçkelär, tastımallar tağalar. Atnı arğış utırsa arğış bağa inde, zatqıç utırsa zatqıç bağa. Duğağa kiäw tastımalı bäylilär.

Quçer:—Quçer üzeneñ atın saqlamağa tieşle. Tuyda atnıqı ızbıruyların cuğatqannar, tärtälären aldın artqa quyğannar.

Kimä:—Tuyda arbalar, qaşaway çanalar kimäle bula. Arbanıñ estendä kimä yasalğan bula zur itterep. Kimädä qıznı alıp kilgän tuğan-tumaçası, abzıyları, tutayları bula.

Kiäw kilü, kiäwläw

Kiäw kilü:— kiäwne barıb alalar qañğırawlı atlar belän, nağışlı mendärlär tiäp. Kiäw kilä qız qırğa.

Kiäw küreneşe: — Ätisenä-änisenä küreneş büläge sala kiäw, kiäw küreneşe dilär. Külmäkme, çitekme sala, bäxilli.

—Kiäw birä qıznıqı äti-änisenä büläk, kiäw küreneşe şul bulsın, di.

—Kiäw iñgelek kürenmi kilä, büläkläşkäç kenä kürenä. Küreneş belän kilä, dilär. Käynä bulğan keşegä dä, qaynata bulğan keşegä dä büläk birä kiäw.

—Kiäw küreneş belän kilä niqax, käben uqıtqanda. Çäylär, külmäk, şäl-mazar alıp kilä. Ata-inäsenä birälär ie küreneş tip.

Qız quynına kerü: — Qız şarşu eçendä utıra tüşäk östä. Zur itep, biek itep öç qat, yä biş qat tüşäk cäyelgän bula. Kiäwne kütärep kertälär, tüşäk östenä sikertälär.

Bilbaw çişü:—Kiäwne qız qarşı ala, çişenderä. Bilbawnı çormap oçın yuğaltalar. İñgelek şuşı bilbawnı çişärgä tieşle, tapmağa käräk bit ele.

—Cegetkä qıp-qızıl buta bäyläp cıyalar, qız şunı sıqtap-sıqtap (1) ezli oçın, anı tapmasa uñğan qız bulmıy.

Aq kelätkä kertü:—Kiäw keşe belän kilen keşene aq kelätkä çarşaw eçenä yatqırğannar, öçär kiç yatqırğannar, öç qat tüşäk salğannar. Kelättä, cä calğız ızbada kiäwläp yata.

Qıznıñ namuslılığın tikşerü: — Ciñgä keşe qarıy qıy kiäw belän qıznı. Ciñgä kiäwdän ürin (2) genä sorıy: «Büregeñ üzeñnekeme?»—ti. Qız namuslı buldisä «üzemneke», ti, bulmadisä «bürek keşeneke»,—ti.

Kiäwläp yörü: — Ätnä kiç sayın kilä ul kiäw qunaqqa, käyen-käynäse kiäwne sıylıy.

—Kiäwlätep cörtkännär kiäwne, ber kiç coqlağan sayın berse tüşägen alıp baralar.

Kiäw munçası: - Kiäwläşmägä kilgäç kiäwgä munça cağa qızciñgä, kön sayın cağa, kiäw aqça salıp quya munçağa.

—Munçağa kertälär irtän toruğa. Munçadan çığuğa samuarıñ qaynasın, qoymağıñ peşsen. Qodalar da kerä kiäw munçağa. Munçadan barıb alasıñ qodalarnı at belän barıb alğan kebek, küäntägä tastımallar bäyläp barıp alıp kiläseñ.

Kiäw aşı, kiäw büläge:—kiäw aşına tip qızlar cıyıla, kiäw şunda pudıra, isle sabın, cawlıq tarata. Bez kiäw aşqa bardıq kiäw kertkän çağında.

—Kiäw belän qıznı tuğannarı qunaqqa çaqıra, kiäw barısına da büläk alıp bara xälenä kürä, cawlıqmı, basmamı (3). Büläk salıp çığa kiäw qıznıqı tuğannarına.

Kilen töşu

—Kilen äybät qañğırawlı atlar, kiäw cegetlär, olaw belän teşä, tege çuqta (1) torğan qız, bu çuqqa töşte.-Kilen kimädän ırğıp (2) töşä, at çüräli, kimä çüräli (3) äylänälär.

Uñnan kertälär:—Kilgän ıñğayğa at başınnan äyländerep uñnan kermägä quşalar.

«Uñ ayağıñnı atla, artqa qarama»,- tilär.

Mendär salalar:—Kilen töşmi utıra. Qaysı äytä qaz biräm, sarıq biräm, di, ker kilen di, şunı biräm dip kertälär işeg açqaç.

Yawlıq yabu, kilen küreneşe:

—Öygä kergäç tä yawlıq yaba qaynana, kilen siñä büläk, diä.

«Kilenem bäqıtle, täwpıyqle bulsın», — dip cawlıq caba kilengä käynäse.

—Kilen kilgäç, irtän torğaç yawlıq yabındıra käynäse. «Kilen küreneşe şul bulsın»,—dip.

Kilengä bal-may qaptıru:—Bal belän may qaptıralar kilen töşkäç, ber niqaxlı ğına keşelär qaptıra. «Bal-may kebek torıñ»,—di.

—Käynäse kütärmä başta (4) torıp bal qaptıra, may qaptıra işektän kermäs borın. Atañ-inäñ yolası, Päyğambärlär doğası, May kebek yılğır bulıñ, Bal kebek tatlı bulıñ, Tatu torıñ,

Tiñ mäxäbbät, tiñ ğömer belän yäşäñ»,-ti. Bal-may qaptıra da apkerep kitä ügä.

Kilen xezmäte, kilenne sınaw:—Kilennän qamır bastıralar. «Qamır kebek yäbeşep torsın, aşlı-sulı bulsın».

—Toqmaç kismägä belsä eşne belä digännär, toqmaç kistergännär.

—On ilätälär ie kilengä, on ilärgä waqıtı bulmasa, «onğa qulıñnı tıq»,—dilär ie.

—Qaysı su kitertä kilengä, iptäş bulıp bara ber qız.

—Berse kilen aş äzerli, berse tışta yöri, malına suın qızdırmağa kiräk.

Tel yäşerü:—Kilen keşe qaynağasınnan qaça, qaynatasınnan qaça, süläşmi.

Kilenneñ endäşü süzläre:—Öç kilen bergä tordıq, işle qayniştä. Üzemnän olısın ciñgi didem, kiäw bulğan keşeneñ ağasın abzıy diä, biyağay diä.

Qaymiñkä—kiäwneñ apası

Qaynağa—kiäwneñ abıysı

Çibär qız—kiäwdän keçe señlese

Ul bala—kiäwdän keçe enese

Kiäw xatınınıñ keçe tuğannarına baldız dip endäşä. İr bala bulsa da, qız bala bulsa da.

Tuy mäclesläre, tuy aşları

Qunağ öye:—Qızlar-cegetlär kilä qunaq öye surap. Yegetne quyarğa öröxsät itäsezme, dip. Şul çağında tuy ızbası surap qaytalar.

—Süz beterep kilgäç tuydan ber kön alda qunağ öy surıylar.

Uyın ızba:—Uyın ızba yasıylar qız ızbasında, kiäw kilgänçe yäşlär cıyılıp uynıylar.

—Ükärtägä (1) aqçalar, cimeşlär sibep quyalar. Uyın ızbada kiäwne kötälär, çığıp qarşı alalar. Kiäw töşä, aqça sibä.

Kiäw tastımalın buyınına (2) salıp kiäw ceget tä, kiäw dä bii. Uyın ızbada qızlar da biilär, tuy diep biilär.

Tuy köne:—Qoro kön (3) yasıylar xäzer tuynı.

Qodalaşu, qodağa çığu, qoda ütkärü—tuy ütkärü:

—Qodağa çığu ul tuylaşu inde.

Qoda ütkärdelär, sıyladılar. Qodağa çıqqanda, tuylaşqanda atqa bäylilär tastımalnı.

Qodalaşu qız yağında bula, üzeñneke tuğannar bula. Qodalaşıp ber öç-dürt kön yörilär, qundırırğa üzlärenä qoda alalar.

Qoda yöretü:—Uram tulı xalıq cıyıla, qoda saqlıybız tip. Qodanı anı qañğırawlı at belän yöretälär, böten awıl çaqırıp yöretä qodanı, xäzer dä iş-quşnı çaqıram.

Qoda küçtänäçe:—Qodalar küçtänäç belän kilä. Töp qodağıynıqın, arğışnıqın, öndäwleneken çığaralar. Alarnıñ bäleşläre, qazları, ballı bawırsaqları bula.

Qoda küçtänäçe çığaru: — Küçtänäçlär qodalarnıqı mınısı tip äytälär, awız iteñ tip äytälär, yartısına xädärle kisep çığaralar. Küçtänäçkä cıyalar, kilgän qodalarnı qunaqqa yöretälär.

Gölbädiä:—Qodalar küçtänäç belän kilä, parlı bula gölbädiä (4). Qoda küçtänäç belän kilgän, dilär.

—Tuyğa zur itep gölbädiä yasıylar, yä dürt qat, yä öç qat. Gölbädiä parlı bula. Elek miçtä qamırın peşeräm. Qamırına kükäy sıtasıñ, may salasıñ yomoşaq bulsın öçen. Cimeşlären peşkän qamırğa cäyäseñ. Yözöm, ömöceñ (5), qarağat (6) qat-qat itep, östen çiçkäläp quyasıñ. Kürsätälär, menä öç qatlı gölbädiä, öç kiç qunarğa kilgän dilär. biş qatlı bulsa bişne quna qoda. Qarağat qağı, mäk salalar, gölbädiä aşağanda çäy birälär. Tuydan gölbädiä alıp qayta kilen küçtänäçe bula inde ağısı.

Çäkçäk:—Çäkçäk yasıylar balğa qatırıp, anıña ıspay nimälär yäbeşterälär, çäkçäkne qırıq kükäydän peşeräm.

—Gölbädiä, çäkçäkneñ çiregen birep cibärälär qodalarnıñ üzlärenä.

Qoymaq: — Qodalarğa irtän toruğa qoymaq qoyalarıy, qodağıy keşe qoya gäräçükä (7) ondan, arpa ondan, solı ondan. Ü (8) başlığı üze qoya.

Cäymä bawırsaq:—Kümäç itep alıp kilä bawırsaq, cäymä bawırsaq alıp kilä, çäkçäk qamırın kiskeläp mayda peşerä.

Bäleş:—Bäleşlärne pudnusqa quyıp kilä. Menä monso şul qodağıynıñ, menä monso şul qodağıynıñ dip äytep çığaralar. Anı kisep çığaralar waqlap. Qajni keşe berne alırğa tieş.

Qaq bäleş: —Qaq bäleşsez tuy bulameni, cite qat bula cimeşlär, şomort ono, şartlama (9), eremçek, qızıl eremçek sala. Zur pudnusqa yasala. İke caqta da peşerälär qaq bäleş.

Qaq bäleşkä çaqıru:—Atqa atlanıp äytälär qıznıqı tuyına qaq bäleşkä, überenä ber keşene dä quymıy çaqıralar. Çitsını cırtıp ber iñ itep öläşä qaq bäleşkä böten awıl bulğas.

Qaz turaw:—Qaznı belep turarğa kiräk. İñ elek uñ caqtan qanatın kisälär, uñ caq botın kisälär, waqlap birälär. Büläk caba, şälme, cawlıqmı, sörtüme (10) caba qaz turawçığa.

—Qaznı turap kiterälär, turawçı bula, anıña büläk salalar. Kilenneke qaymiñkä tieşlese turıy, käynäse (11) turamıy.

Sıra yasaw:—Tuyğa sıra yasıylar. Sıranıqı eşe küp. Salattan sosla quyalar, anı sıra çülmäktä tönätälär, sıra çülmäkkä tişek yasıylar, şunnan ağızalar. Salatnıqı tämne, ballı bula ul, arıştan yasıylar, salam salalar astına. Soslanı ağızalar, bişär qorçağa utırtalar. Ul bal ğına bula. Sıra tämne bula, çapçaqta (12) tora.

Nirgä taratu—tuyda qunaqlarğa eçemlek birep toru. Nirgäçe—tuy qunaqlarına eçemlek birüçe keşe:—Ber ıstaqan, şuşı ıstaqan çiratta yöri, miä birä, sin nirgä kötep torasıñ. Şunı nirgä dilär, mäcelestä xuca bersenä tapşıra. Ul nirgä cörötä nirgä taratuçı bula, çiratlap birä sıranı, ıstaqannı.

—Nirgä tarata, kem cegärleräk. Nirgäçe qarap qına tora nirgä taratmağa.

Tuyda aş birü tärtibe: —Tuyda aldan çäy quyalar, arttan ğına aş kilä. Çaqçäk, bäleş quyalar, gölbädiä. Aymaq keşe bulsa öç-dürt samawır bula.

Tuynıñ soñğı könnärendä ütälä torğan yolalar

Törtkeç botqası, etkeç botqa, ıstupay botqa peşerü:—Qaytqanda pıtqa peşergännär, törtkeç pıtqası dilär anısın, tarı pıtqası. Peşerüçegä yawlıq birälär, ul pıtqanı urlıylar. Qaytuçı qodalarğa peşerälär. Pıtqa peşergäç belälär inde, qaytmağa kiräk inde dip äytälär. Tärilkälärgä sosalar pıtqanı, şunnan aşıylar.

—ıstupay botqa peşergännär qodalarğa, darı yarma, boday yarmadan.

—etkeç botqa peşkän, qaytmağa inde, dilär.

Qodalarğa qarata şayan yolalar: —Qodalar türdän torop kitsä, urınına keşe utırtıp quyarğa tieş di, äytmi torop kittelär isä urınnarına taba belän eçemlek salıp quya, bal sala.

— Qodalar qaytqanda artlarına tubal bäylägännär. Tubal bäylägäç üze çaqırmağa tieş. «Qodağıy, tubal bäylädem, sin çaqırmağa tieş», —di.

—Qodalarnıñ çanaların, atların qaytır yaqqa borıp quyğan, qaytası kilmägän qoda çananı kiregä borıp quyğan.

"Perm tatarları turında" kitabınnan (qısqartalğan kileş). Sbornik statey uçenıx, etnoğrafiçeskix i fol'klornıx materialov. Barda, 2000 yıl