Qarl Fuqs: Tatarlarda tuy yolaları

Tatarlarda tuy iñ zur ğäilä bäyräme. Baylar, urta xällelär turında äytep tä torası yuq, xätta yarlılar da üz yaqınnarın qunaq itär öçen soñğı tienen dä qızğanmıylar.

Şundıy zatlı mäclestä miña iñ qäderle qunaq sıyfatında türdä utırırğa turı kilde. Menä tuy başlanıp kitä. Bilgele bulğança, möselmannarda kiäw yegetenä käläşne kürü tıyılğan bit inde. Küplär şulay qıznı aldan kürmägän kileş yäräşä. Arada yılğırraq yeget-cilän, qızıqsınuçan qız-qırqın bulmas dimä: üz bäxetenä tigänne alar çittän genä bulsa da kürep qalu cayın tabalar. Käläşkä yegeteneñ qayçan uramnan ütep kitäçägen dimçe xäbär itä, kiäw yegetenä isä qıznıñ qayçan, qaysı täräzä töbendä utırasın, yäisä qayçan axiräte öyenä qunaqqa kiläsen citkerä. Küz qırıyı belän genä ber-bersen kürep qalğaç, yeget dimçegä üzeneñ rizalığın yäisä kire qağuın belderä.

Rizalıq alınsa, ike yaqtan da ata-analar qatnaşında qalım xaqı turında kileşü tözelä. Bu xaq—käläş häm kiäw yağınıñ mölkätenä qarap, baylarda öç meñnän alıp biş meñgä qädär citärgä mömkin. Awılda isä mul tormışlılarnıñ ike yözdän alıp biş yözgä qädär, yarlılarnıqı illedän alıp yöz täñkägä xätle summada kileşenergä mömkin. Qalımnıñ yartısı qız yäräşkän çaqta uq birelä. Bu aqça käläşkä kiem-salım tekterü, asıl bizänü äyberläre alu öçen totıla. Qalımnıñ ikençe yartısı tuydan soñ ayırılışu bulmağayı dip saqlap torıla. Şärigät qanunı buyınça, ir belän xatın qayçan teli şul çaqta ayırılışa häm ikençe keşe belän quşıla ala. İr keşe ayırılışırğa teli ikän, qalımnıñ ikençe yartısın da xatınğa tülärgä tieş bula. Ayırılışunı xatın yağı quzğatsa, qalımnıñ yäräşkän waqıtta birelgän yartısı kire qaytarılırğa tieş.

Yäräşkännän soñ kiäw yegete, üz mömkinlegenä qarap, här könne käläşkä altın-kömeş, ence-märcän kebek asıltaşlı bizänü äyberlärennän ğıybarät büläklären yullap tora. Tuy könendä isä keçkenä kismäk belän bal häm sarı may cibärä. Bu— taypılışsız ber yola. Tuy aşı, bala täpie yuu härçaq şulay bal häm maynı tatıp qarawdan başlana. Ğädättä tabınğa sarı maynı ber, balnı ikençe sawıtqa salıp kiterälär. Qunaqlar zur qaşıq belän bal belän maynı ipigä yağıp, bik tämläp aşıylar.

Tuy mäclese niqaxqa berniçä kön qala başlanıp kitä. Ber könne kiäw yağında, ikençe könne käläş yağında äle ir-atlar, äle xatın-qızlar tabını cıyıla. Bu mäcleslärdä    kiäw    belän    käläş qatnaşmıy.

İrlär tabınında min qayçan telim şunda bulalam, ä menä xatın-qızlar ğına cıyılğan mäclesne kürü bäxetenä niçä yıl buyı ireşä alğanım yuq ide. Nihäyät, kötmägändä, şundıy oçraqqa tap buldım. Min qatı awıruğa duçar bulıp, ömetsezlekkä tarığan bay ğına tatar xatının däwalap, ayaqqa bastırdım. Ul inde bik räxmätle qalıp, minem öçen bötenesen dä eşlärgä äzer ide. Uñay forsat ta çıqtı: näq şul könnärdä anıñ ulı qız yäräşep yöri ide. Min älege xanımnan xatın-qızlar könendä tuy mäclesen tamaşa qılırğa röxsät itüen soradım.

Kötelmägän üteneçtän ul qurqınıp, tetränep kitte, monıñ mömkin xäl tügellegen qat-qat añlata başladı.

Ägär tabib bulmasam, min anıñ ücätlegen ciñep hiç kenä dä künderä almas idem. Bu xaqta berkemgä dä tişmägez, ike arada ser bulıp qalsın, dip ul, nihäyät, minnän ant itterde. Xatınıñ belän eñger töşkäç kilersez, basqıç töbendä qarşı alırmın, dide. Şulay ittek tä. Bezne ul stena buylarına qatlı-qatlı sandıq öyelgän bülmägä urnaştırdı. Urtada aşyawlıq yabılğan tügäräk aq östäl. Östäl östendä törle kipkän cimeşlär salınğan tälinkälär. Miña sandıqlar arasında urındıq quyılğan. Monnan qunaqlar utıraçaq zur zalğa işek çığa. İşekkä Boxara yefägennän çarşaw elengän. Xucabıykä xatınımnı zur zalğa kertte, miña isä çarşawğa tişek uyıp, şunnan qarap utırırğa röxsät birde. Qunaqlar äle kilep citmägän ide. Zur zalda stena buylarında diwanğa oxşaş säkelär tezelep kitkän, alar farsı kelämnäre belän qaplanğan, anda-sanda keçkenä mendärlär dä kürenä. İdängä dä keläm cäyelgän. Aq yäisä çigüle aşyawlıq belän qaplanğan, qısqa ayaqlı tügäräk öställär tezelep kitkän. Här östäldä — kipkän cimeşle tälinkälär. Bülmä eçe şämdällär belän sürän genä yaqtırtılğan.

Menä tın zalğa can örep beräm-beräm qunaqlar kilä başladı. Hämmäse dä qupşıdan qupşı kiengännär. Bülmägä kerügä, cilännären salıp, altınsu qamzul, bizäkle külmäklärdän qalalar. Baş kiemnäre törledän-törle: altın-kömeş belän çigelgän yawlıq bäylägännäre dä, qondız tiresennän eşlängän qırqu çitle, bärxet gömbäzle, yannan altın çuq asılınıp torğan başlıq, altın çaçaqlı yefäk qalfaq kigännäre dä bar.

Här qunaq kilengä nindi dä bulsa büläk alıp kilergä tieş. Yaqın tuğannarı qıymmätle parça, külmäklek tuqıma, altınsu yawlıq kebek zatlı äyberlär salsalar, bütännär inde qalfaq, külmäkkä yefäk tasma, yaqa bizärgä uqalı tasma, qalfaq bizärgä çuqlı, çaçaqlı tasma işe äyberlär büläk itälär. Här kilgän qunaq, küreşep çıqqannan soñ, büläk quyıla torğan maxsus östälgä kilä. Xucabıykä kem närsä büläk itkänen hämmä qunaqqa kürsätep çığa.

Mäcleskä kilü, büläk salu märäkäse şaqtıy ozaqqa suzıla. Şunısı ğäcäp, qayber xatın-qızlar, bay ğına kiemle buluğa qaramastan, büläksez kilgän idelär. Xucabıykä gel minem yanğa kergäläp-çıqqalap yörgän arada töşenderep birde: boları yarlılar ikän. Keşedän alıp torıp kiengän-yasanğan mondıy yarlılarnı üzlärenä aqçalata sädaqa birergä çaqıralar ikän. Tatarlarnıñ änä şundıy ğädel sıyfatı bar: alar aralaşu, bäyräm mäcleslärendä yarlılarnı çitkä tibärmilär, aş-sıyğa däräcägä qarap tügel, hämmäsen tigez kürep çaqıralar.

Menä qunaqlar tabınğa tügäräklänep bettelär. Çäy eçü başlandı. Ber qaynatılıp, ber yañartılıp, niçämä niçä tapqırlar samawır kerep çıqtı! Xucabıykä üzeneñ qız tuğannarı belän çınayaq tulı podnoslarnı yörtep kenä tora. Şulqädär täm belän eçälär çäyne, niçä çınayaq qaplağannarın xätta sanap baru da mömkin tügel. Xatınımnı da pärdä artına, minem yanğa çığarıp, bezne xuş isle xan çäye belän sıyladılar. Bez çäy eçkän arada xucabıykä, berär qıbırsığı kilep kermäsen dip, sağäip çarşaw yanında basıp tordı. Alay-bolay berärse bu yaqqa taba quzğala başlıy ikän, min inde sandıqlar arasına, aldan xästärlängän urınğa posarğa tieş idem.

Xatın-qızlar tälinkälärdäge täm-tomğa näzaqätle ürelälär, talımsız-lanmıyça, çama belep kenä alalar. Qayberläre qamır rizıqların qulyawlıqqa törep quya, öydä qalğan bala-çağalarğa, küräseñ. Çäy eçelep, beraz waqıt ütkännän soñ kiçke aşqa äzerlek başlandı. Xanımnar irkenläp, cäyelebräk utırdılar. Bolarnıñ ayaqların şundıy caylı ğına bökläp, itäk oçınnan altınsu çigüle çiteklären genä kürsätep utıruları üze ber sänğät ide. Qupşı çiteklären iskärtep, çibärkäylärneñ ber-berse qarşında köyäzlänüe ide bu. Kelämle idändä tügäräk östäl tiräli utırğan xatın-qızlarnıñ kübese tizräk rizıq kilüen kötep qıbırsıy ide şikelle. Menä tuy rizığı çıqtı: sarı may, bal salınğan tustağannar, telemnäp turalğan aq ipi quyılğan podnoslar başta säkedä utıruçılarğa, annarı idändä tügäräk östäl tiräli utıruçılarğa taratıldı. Här xanımnıñ aq ipigä sarı may, bal yağıp şundıy ber olılıq belän täğam qabuında üzenä ber serlelek, ilahilıq bar ide sıman.

İkençe bulıp östälgä bärän ite salıp peşerelgän toqmaç kilde. Öçençegä — pilmän, dürtençegä — käbestä bökkäne, bişençegä — itle bäleş, altınçığa — tutırğan tawıqtan öleş, cidençegä ere turalğan sarıq itennän boray bäleşe, sigezençegä — qızıl serkä salınğan peşkän suğan belän bozaw ite, tuğızınçığa — parda peşkän çögä balığı, unınçığa — qızdırılğan bärän ite, unberençegä — qızdırılğan qaz, unikençegä — qızdırılğan ürdäk, unöçençegä — qızdırılğan tawıq, undürtençegä — qızdırılğan kürkä, unbişençegä — yomırqa salıp qızdırılğan taban balığı, unaltınçığa — qızdırılğan qorban balığı, uncidençegä — göbädiä, häm inde unsigezençe bulıp, sigez törle ballı qamır rizıqları kiterelde. Bu soñğıları ruslarnıñ pirojnıyları kebek, qamırğa törle bizäklär töşerep peşerelgän ide.

Şuşılay ozaqqa suzılğan aşaw-eçüdän soñ, xucabıykä ikençe bülmädän qäğäz alıp çığıp här qunaqqa berär bitne öläşep çıqtı. Xucabıykä artınnan uq ikençe xanım podnosta peçän eskerte çaqlı öyelgän, härtörle cimeşlär belän bizälgän töş-qaq kütärep çıqtı. Mondıy sänğätle itep qatırılğan töş-qaq tuylarda härwaqıt käläş yağınnan cibärelä.

Töş-qaqnı tabındaşlar sanınça bülep, ölkännärdän başlap tarattılar. Här qunaq tatıp qarağannan soñ, üz öleşen älege qäğäzgä, annarı yawlıqqa törep, öyendä qalğannarğa tuy küçtänäçe itep aldı.

Şunısın da iskärdem, qabığı çistartılıp turalğan tozlı qıyarnı inde un törgä yaqın maylı, itle rizıq aşağannan soñ ayırım birälär. Şuña kürä qıyarnı keterdätälär genä.

Bu qädär dä ozaqqa suzılğan mäcles mine tämam ardırdı. Oqtyäbr ayınıñ ozın tönendä kiçke 9da başlanğan ide, tañğa qädär däwam itte. Tabın äzerläwçelär qabalanmıy, qunaqlar aşaw läzzäten suza belä, rizıq artı rizıq ağıla tora — bu mäclesneñ azağı bulmas kebek ide. Bezneñ bülmägä dä bu täğamnärneñ barısı da rättän kilä tordı, barısın da tügel, qaysıların ğına tatıp qarap ta tamaqlarıbız tuydı.

İnde tämam yaqtırıp betkäç, säkedä utıruçı xatın-qızlar qıymıldıy başladılar; beräwläre torıp bastı, ikençeläre tamaq tuyğannı belderep uçına yötkergäläp quydı. İdändäge kelämdä utırğannarğa da can kerde, qaysıberläre genä urınınnan quzğalmadı. Boları yarlılar ide. Menä xucabıykä kömeş aqça salınğan tälinkä totıp çıqtı. İñ berençe itep ul mulla xatınınıñ uçına qızğılt qäğäz aqça, tuğannarına ber täñkälek kömeş, qalğan yarlıraqlarğa tiennär sondı. Sädaqa öläşü şulqädär osta şomalıq belän başqarıla ki, kemneñ uçına nindi aqça salınğanğa küz dä iärmi qala.

Menä şulay bäyräm itä bezneñ Qazan tatar xatın-qızları! Monnan da küñelleräk bütän bäyräm mäclese alarda bulalmıy.

Ä inde niqax uqıtu mulla qatnaşında kiäw öyendä ütä, irtägese köngä min şunda çaqırulı idem. Bilgelängän waqıtqa kilep cittem. Qunaqlar äle küp tügel ide; ölkän yäştäge berniçä tatar ağayı ğına nider turında tın ğına ğapläşep bülmä buylap arlı-birle yörilär. Qunaqlar aşıqmıy ğına cıyılıp bettelär, mullağa xäbär ittelär, küräseñ, ul iñ soñınnan ozın tayağın totıp kilep kerde. Wäkär belän genä türgä uzğanda aña ayırım ber xörmät bilgese kürsätep, hämmäse dä ike qulın suzıp küreştelär. Härçaq şulay: küreşkändä ölkän keşe suzğan qulnı yäşräge quş uçına ala. Qunaqlar cıyılğan bülmä bötenläy buş ide, sandıqlar da, östäl-urındıqlar da kürenmi. İdändä genä qalın-qalın kelämnär. Mulla türgä utırğaç, miña da anıñ qırıyınnan urın täqdim itelgäç, qalğannar da, şärıqça ayağın bökläp, kelämgä çümäştelär. Başta tabınğa çäy kilde häm qalaq-çınayaq çıltırawları şaqtıyğa suzıldı. Annarı kiçke aşqa xäzerlek başlandı. İkeşär-ikeşär bulıp yänäşäräk uğırıştılar. Här par aldına tälinkä, ikeşär ağaç qaşıq quyıldı. Salfetqa urınına ozın sölgelär birelde. Täwge rizıq — ayırım-ayırım sawıtlarğa salınğan quyı sarı may häm bal ide. Här ir zatı ipigä mul itep may, bal yağıp, tämle oyıp çäynärgä kereşte. Annarı inde, min alda xatın-qızlar mäclesen sürätlägänçä, ber-ber artlı bütän törle rizıqlar ağıla başladı.

Mäcles betkändä här qunaqqa berär staqan şirbät birdelär. Anı tamçısınaça buşatıp, saqal-mıyıqlarnı sıpırğannan soñ, tamaq qıru, törle tonda (bas, tenor, ält) yämsez itep kikerü başlandı. Bu — aşqazanınıñ tabın mullığına, tamaq tuyuğa, xucağa räxmät belderü muzıykası ide.

Şuşındıy ğädättän tış konsert tämamlanğaç, keläm östenä cäyelgän maxsus aşyawlıqqa qızıl, zäñgär qäğäz aqçalar, kömeş täñkälär salına. Bolar inde qayadır yaqında ayırım bilgelängän bülmädä utıruçı käläş öçen cıyıla. Kiäw quyınına keräse bülmä yä işeğäldındağı berär keçe öydä, yäisä yortnıñ ikençe yartısında äzerlängän bula. Aqça cıyu şirbät dip atala, borınğıraq däwerlärdä kömeş täñkälärne käläşkä şirbätle quboqqa salıp kitergännär. Ul anı qabul itep, yäräşkän yegetkä çığarğa riza buluın beldergän.

Monda isä cıyılğan aqçanı quboqqa tügel, tälinkägä salıp, ata keşe käläşkä alıp kitte. Berazdan kire kerep, qızı tarafınnan aqçanıñ qabul itelüe xaqında mullağa xäbär itte. Şul mäldä kiäwne çaqırtıp aldılar da, sin rizamı, dip soradılar. Kiäw ber ikelänüsez «Äye!» dip cawap birde. Şunnan soñ inde mulla qalım turında süz quzğattı. Moña bäyle soraw-cawaplar betkäç, tamaq qırdı, uçına öç tapqır yütällägän sıman itte dä, saqalın sıpırdı, böten irlär dä mulla artınnan şunı uq qabatladılar. Doğa uqu un minutlarğa suzılğandır...

Doğa betkännän soñ, mulla urınınnan kütärelä, qalğannar da aña iärep quzğala başlıy. Tuy mäcleseñdä tatarlar da, ruslar kebek ük, şärab yäki sıra eçkälilär; ämma bu bütän bülmägä çığıp, yäşerten genä eşlänä. Ägärenki mulla berärseneñ särxuşlängänen sizep ala ikän, böten ğawam aldında sügep taşlap, tegeneñ yözen qızarta.

Qunaqlar kitep betkäç, yawçıbikä kiäwne çıbıldıq eçendä käläşe tüzemsezlänep kötkän maxsus bülmägä alıp kerä, çığıp kitkändä öslärennän bikläp quya. Bu bülmädän yäş par dürt kön buyına ber yarı da çıqmıy, alar yanına da yawçı xatınnan ğayre beräw dä kermi.

Dürt könnän soñ kiäw yeget ata-anasına kürenep kitä, töngä tağın xatını yanına qayta.

İrtälären üz öyenä qaytıp kitsä dä, öç ay buyı tönnären xatını yanında uzdıra. Öç aydan soñ inde qawışular sirägäyä başlıy. Xatını ir yağında qunaq bula da, qabat üz öyenä qaytıp kitä. Ber, ike, öç yıl şulay uza, annarı inde xatını (qayçaqta inde ikeşär balası belän) ir yortına bötenläygä küçenä.

Ğädättä tuynıñ ikençe könendä kiäw, üz mömkinlegenä qarap, käläşenä iñ zatlı äyber büläk itä, qayçaqta ikençe könne ük xatınınnan waz kiçep, ayıruın sorap mullağa möräcägät itüe dä ixtimal.

Tuy mäclesen miña awılda da kürergä turı kilde. Yolalar ütäwdä ayırmalıq yuq ide. Rizıq äzerläwläre dä krestyän yortındağı kebek tügel ide. Bökkän, bäleş, piroğlar aq onnan peşerelgän, it rizıqları barısı da at itennän ide. Mine iñ ğäcäpländergäne ulaqsıman sawıtqa salınğan rizıq buldı: turalğan at eçägese botqa belän aralaştırılğan, aqtarılıp taşlanğan, qurqınıç qıyalardan torğan taw keçeräytep qarağandağı şikelle toyıla¹. Mäclestä irlär dä, xatın-qızlar da bar ide. İrlär — töp yaña öydä, xatın-qızlar isä kelättä (cäyge qızularda yoqlar öçen anda urınnar da äzerlängän).

Mulla fatixası belän mäcles köndezge ikelärdä başlandı. Başta töp sıy çäy buldı. Anı mullağa häm däräcäleräk irlärgä kiterdelär. Yäş-cilkençäk sıra eçte. Şuşı forsat öçen bik küp itep qaynatıp quyğannar. Östäldä şärab kürenmäde. Kiäw üz iptäş yegetläre belän kiçkä taba ğına kilde. Eñger töşär aldınnan niqax uqıtıldı. Annarı yawçı xatın kiäwne käläşneñ abıysı yortına alıp kerep kitte. Anda yaña salınğan aq öydä yegetne söyeklese kötä ide. İkençe könne bez irtänge 7dä yulğa quzğaldıq, kürşedäge yäş par bu waqıtta äle Amur quyınıñda eri ide.

Şul uq awılda miña ikençe ber tamaşanıñ şahitı bulırğa turı kilde. Ätise yortınnan qızı bötenläygä ire yortına küçep kitärgä cıyına. Kiäwgä çıqqannan soñ ul töp yortta ike yıl yarım yäşägän, ike balası bar. Ozatu bik küñelle bäyräm tügel ikän şul. Äti-äniseneñ küzlärendä yäş, qızları monnan yegerme çaqrım yıraqlıqtağı çit awılğa kitäse.

Ul kelättä birnälären barlıy. Anıñ tiräsenä qızıqsınuçan xatın-qızlar cıyılğan. Nindi büläkläre barlığın totıp qarap belergä telägännär sandıq östenä tiennär salalar. İr yağı tuğannarı ike kömeş täñkä salsa, qız yağınıqılar berär täñkälek kömeş quydılar. Birnä alay yarlı dimäs idem: altın belän çigelgän qamzul, kice-mamıq börkänçek, sitsı külmäklär, qızıl çiteklär, başmaqlar, qızıl bizäkle şäl, quyan mexın astarlap tegelgän kice qamzullar häm şunıñ iäge başqa äyberlär. Aşyawlıq, çüpläm sölge, urın-cir cäymäläre hämmäse üz qulı belän bik matur itep tuqılğan, çigelgän.

Birnä büläklären tärtipkä kiterep cıyuğa töp yortta tabın äzerlände. Qaymaq, sarı may, bal, waq bäleş, ballı qamır kebek niğmätlär östälgä tezelgän ide.

Kiäw par at cigelgän öç köymäle arbada ir tuğannarı belän kilep töşte. Bolarnı şunda uq östäl tiräli utırttılar. Alar çäylägän arada kilenneñ äyberlären urnaştırıp ta quydılar. Äti-änise belän xuşlaşası xanım kelättä közge qarşında bizänep yasandı, qız çağındağı kiemnären salıp ikençene kide. Annarı yawçı xatın aşa irenä büläk — bäz külmäk cibärde. Kiäw belän kilgännärneñ berse külmäkne alıp çıqtı da iñ şäp köymäle arbağa cigelgän atnıñ duğasına külmäk ciñnären uradı, ä külmäk itägen at sırtına yabıp quydı. Bu arbağa yawçı xatın belän kilen utırdı, ä kiäw quçer urının aldı. Atlar därräw quzğaldılar, qıznıñ ata-anası, tuğannarı cılaşıp xuşlaştılar, böten awıl basu qapqasına çaqlı bolarnı ozata bardı.

¹ Fuqsnı «qurqıtqan» rizıq tutırma bulırğa tieş [M.Ğäliev iskärmäse].

Qarl Fuqs "Qazan tatarları: statistik häm etnoğrafik cähättän"

"Qazan utları" jurnalınnan, №11/2007