Qasıym tatarlarında tuy yolası

(XIXаа yözneñа axırı XX yözneñ başı)

Färidä ŞÄRİFULLİNA

Ryäzän ölkäsendäge Qasıymа qalasında häm anıñ tiräsendäа borın-borınnan cıyın urıs arasındaа töplänep qalğan, İdel-Ural regionınnan çittä yäşäwçe xalıqnı qasıym tatarları dip yörtälär.

Alarnıñ etnik yaqtan formalaşuıа häm üseşe, ğäyät üzençälekle mädäniäte elek-elektän ğälimnärneñа iğtibarın üzenä tartıp tora. Qaysıber ğälimnär (Welyäminov-Zernov, 1863, 30Ч31 b.; Ğordlevskiy,а 1968, 121 b.; Tolstov, 1929, 156Ч159 b.) qasıym tatarların mişärgä sanap yörsä, ikençeläre (Worob'yev, 1964, 46 b.; Mäxmütowa, 1962, 223, 230, 234 b.; Xaliqov, 1978, 135, 146 b.) alarnı qazanа tatarları dip yörtä. Şunısın da äytep kitärgä kiräk: älege mäsäläneа tikşergändä ğälimnär başlıçaа qasıym tatarlarınıñ kilep çığışına qağılışlı tarixiа mäğlümatqa,а şulay uq mädäniät, tel häm dingä qarap fiker yörtälär. Ä bit äle bu mäsäläne öyränü öçen tuy yolası digän tarixi-etnoğrafikа küzlektän qarawnıñ ğäcäyepа zur ähämiäte bar.

Qasıym tatarlarında, başqa töbäklärdä yäşäwçe tatarlardağı şikelle ük, ul zamannarda qıznı yawçılap alu ğädäte xökem sörä. Tuynıñ bit anıñ aldı bar da artıа bar, tuy mäclese üze bar, yağni ul öç öleşkä bülenä (Urazmanowa, 1981,71 b.).

Tuy aldı digänebez yawçı kilgän könnän başlanıp, kilenne kienderüа belän tämamlana. Yawçı bulıp baru wazifasın ğädättä yegetneñа tuğan-tumaçasına yöklilär (parlap baru ğädäte dä bula) yäki yawçıа qarçıqqa süz quşalar. Yawçı-başqoda sıñar balağın çitegennän çığaru belän ük üzeneñ kem ikänlegenä, nindi yomış belän kilüenä işarä itä. Yawçı-başqoda atnanıñ qulayraqа könendä Ч comğa, sişämbe yäisäа çärşämbe könne kilü yağın çamalıy.а Qız öyenä ayaq basıp, sälamenа birgäç, ul şunda busağa töbendäа torıp qala, türgä uzmıy. Qayberäwläre:

dip kilüneñ maqsatın cıru cırlapа äytep birä.

Qıznıñ ata-anası da andıy çaqnı:

dip cırlap qına üzläreneñ söällärenа quyalar.

Yawçı-başqodanıñ bolay ğına, uzışlıy ğına suğılğanday qılanuа ğädäte dä oçraştırğalıy. Anısıа inde süzne yıraqtan başlıy, süz iärä süz çığıp qına serne çişä. Qıstatıp qına türgä uza ikän inde,а hiçşiksez, mendär salğan yäisä palas cäygän cirgäräk utıru cayın çamalıy. Qıznıñ ata-anası ğädättäа kisep kenä rizalıq birepа taşlamıylar, tuğan-tumaça belänа kiñäşläşep alası bar bit äle, digän bulalar.

Atna-un könnän yawçı-başqoda qız öyenä qabat kilä. Qıznıñа ata-anası rizalıq birgäçennän, tuynı qayçanraq häm niçegräk ütkärüа mäsäläsen urtağa salıp söyläşälär. Yäräşü könendä qız yağı nindiräk büläklär ('alın) ömet itüen çişä: äytik, qıznıñ östen-başın qayğırtaа Ч külmäklek, qamzol, bişmätmeа yäki pältomı, şäl, yawlıq-mazar,а çitek-käweş, yözek-baldaq, közgeа belän bizänü äyberläre (xuşbuy,а kerşän işe närsälär), annarı inde tuy ütkärü öçen potlap onın, yarmasın, mayın, sarığın, şikären-balınа sorıy. Moña östäp äle tağınа yeget yağı aqçalata da 20 sumnan alıp 500 sumğaça, xälenä qarap, mähär tülärgä tieş bula. Qız yağınnan bireläse büläklär Ч birnäа dä şul uq köndä kileşenä. Ğädättäа birnägä: çigüle sölge, namazlıq,а kiäwgä külmäk, bişmät, bürek,а altın baldaq işe närsälär kerä. Wäğdäläşkäç, yeget yağı büläklärneа Ч külmäklek, şäl, yawlıq, qonfet-mazar belän alma bäleşen kiterep tapşıra. Qıznıñ anası yäki berär qız tuğanı kiäwgä häm anıñ äti-änisenä yäräşü bilgese büläklären Ч külmäk, ike sölge, yänä dä alma bäleşe birep cibärälär. Änä şul räweşle yäräşkännän soñ, ara bozular zur gönahqa sanala.а Yäräşü waqıtında inde wäğdäläşkänа äyberlärne, kiäw yağı mähärneа qayçanraq tapşırası könne dä täğayın bilgelilär.

Şuşı könnän başlap tuyğa çaqlıа yäräşelgän qız:

dip yılıy-yılıy, yazmışınnanа zarlana-zarlana, taqmaqlarğa tieş bula.

Xäyer, qız yılatu çınbarlıqqa turıа da kilä, çönki ğädättä kiäwgä birgändä berkem dä qıznıñ rizalığınа sorap tormıy. Şunnan soñ inde qız, üzeneñ axirätlären cıyıp,а irtä tañnan birnä äyberlärenа Ч çıbıldıq-çarşaw, täräzä pärdäse-fäläne, kiem-salım tegärgä,а cöylärgä utıra. Andıy çaqta inde aldan uq çığarılğan moñlı cırlar ğına cırlana.

Wäğdäläşkän köndä Ч ğädättä ul yäräşüdän soñ atna-un kön, küp digändä ber ay ütkäç bula Ч yeget yağı qıznıñ öyenä л'alın╗ belän лmähär╗ne kiterälär. Eskäter-mazarğaа törep bäylägän äyberlärne çişep, hämmä keşegä kürsätälär, mähären isä äti-änisenä tapşıralar.а Azıq-tölek işe närsälärne berär kön elegräk kitergän bulalar.а Qız yağı isä yegetneñ üzenä dä, äti-änilärenä dä birnädän öleş çığara. Oşbu tantana könendä, yağni л'alın tuy╗ könne hämmä keşegäа sıy quyalar. Xucalar üzläre xästärlägän aş-su belän bergäа qunaqlar alıp kilgän küçtänäçlär dä hämmäse (bäleş-mazarı) tabınğaа çığarıla. İrlär ber öydä (ber bulmädä, ber yaqta), xatınnar ikençeа öydä utıra. Qız üzeneñ axirätläreа belän çarşaw artında utırırğaа tieş bula. Qıznıñ ata-anası mal bağarğa cıyılğan qunaqlarına tuynıñ qaysı köndä bulasın xäbär itä.

Tuy aldınnan şaqtıy eşlär eşlänä. Äytik, tuy aşına ike yaqtanа da qartlarnı-qarçıqlarnı çaqıralar.а Mäcleskä alar sawım belänа Ч bäleşlär,ааааааа qonfet-mazar alıp kilälär. İrtägä tuy digän könne qızlar mäclesen cıyalar: yäräşelgän qıznıñ tuğan-tumaçası,а axirätläre kilä. İrtänge yaqta alarnı qızlar munçasına çaqıralar.а İñ äwwäl ölkänräklär ikeşärläpа yuınıp çığa, qızğa tigez bäxetlärа teli; annarı iñ yaqın axiräteа belän qız üze dä yuınıp çığa; alardan soñ yäş qızlar ikeşärläpа yuına. Ul arada öydä ğarmun tartalar, cırlıylar, biilär, uynıylar Ч küñel açalar.

Qızlar munça kergän çaqnı qıznıñа birnäsen kiäw öyenä ozatırğa äzerlänälär. Yeget yağınnan ike-öç keşe birnä alırğa kilä, sandıqnı,а töyen-mazarnı çanağa (tarantasqa,а arbağa) töyilär. Aş-su çanasınaа fäqät azıq-tölek kenä töyälä.а Urın-tüşäk çanası ayırım bulıp, ul çananı qıznıñ enese ozata bara. Kiäw öyenä birnäne qıznıñа berär ciñgäse dä ozatışıp quya.

Munçadan soñ qızlar öygä kerep tulalar. Yäräşelgän qız, säke-karawatqaа utırıp, yazmışın qähärläpа yılarğa totına. Qunaqlarnı törle tuy aşları belän, bal belän sıylıylar, şuña bu mäcles лbal aşaw╗ dip atala. Alardan soñ yäş-cilkençäk qızğa büläklär alıp kilä.

Ä inde Aq aymaq töbägendä yäşägänа qasıym tatarlarınıñ yolası buyınça лbal aşaw╗ qıznıñ kilengä äwerelüenä işarä Ч лtastarlama'a baru╗ belän oçlana: qız yanına axirätläre ber-bereneñ çabuına yabışıp, ayaq oçlarına ğına basıp kerälär dä üzläreneñ büläklären tapşıralar; annarı anıñ çäçen tarap, ike tolımğa ürälär dä tolımа oçların bergä bäyläp quyalar; kiäwdägeläre şunnan soñ qıznıñ östenä kiäw büläk itkän külmäk belänа qamzolnı kigezälär, başındağıа qalfaq-mazarnı alıp, anıñ urınına tastar bäylätälär. Qıznıñа külmägen isä, inde siña çirat citte, dip, berär axiräteneñ östenäа yabalar.

Kiçke yaqta qızlar qabat cıyılalar.а Tuğan-tumaçasın, dus-işlärenа iärtep yeget kilä. Tön buyı cırlıylarа da biilär. Qızlar, yawlıq çite belän yözlären qaplap, alarnıñ küñel açqanın çittän genä yäki täräzädän küzätälär. Çarşaw artındaа yazmışınnan zarlanıp-yılap, axirätläre belän bergä, qız utıra. Bu yulı bernindi sıy-xörmätа kürsätelmi.

Şul uq könne kiäw öyendä anıñ tuğan-tumaçası, dus-işläre, ğomumän,а yäş yegetlär cıyıla. Kiäw munçasındaа yuınıp çıqqannan soñ, alarğa tuy sıyı quyalar. Skripkä-ğarmunа uynap, cırlıylar da biilär.

Birnä salğan atlar qaytıp citkäçа Ч л'ız malın 'arşılaw╗ başlana.а Qıznıñ birnäsen kiterüçelärа buşlay ğına birmäw yağın qarıylar.а Kiäw üze, qaynişenä küpmederа tülägän atı yasap, urın-tüşäkа salğan bäyläwlärne öygä kütärepа alıp kerä. İke yaqnıñ da uñğanraqа apa-ciñgiläre kiäw-kilen yatasıа kelätne yäisä bülmäne xästärli başlıylar: birnä äyberläre şundaа kerep betä Ч sölgelär, elenge-çarşawlarа elenä, kiezlär säkegä, idängä cäyelä, urın-cir dä xästärlänä.а Anda bäläkäy malay belän qıznı awnatalar, kiç qunarğa Ч лyäş 'ilen urınına yatarğa╗ Ч küp balalı ir belän xatınnı çaqıralar:а yänäse, bolarnıñ da bala-çağalarıа işle bulsın.

Annarı inde tuy üze kitä. Qız öyendä häm yeget öyendä ütkärelä torğanа tuy mäcleseneñ üz yolası bar bit äle. Tuy bulası könne qız üzeneñа karawatında yatqan köye açı yäşlär tügä Ч лäcäl itep yılaw╗ dip yuqqa ğına äytmägännärder inde.

dip ätisenä üpkä belderä. (Mäxmütowa, 1957, 218 b.).

Kiäw kiler aldınnan ğına лber'inçe' 'aplaw╗ yolası uzdırıla:а axirät qızları häm yäş-cilkençäkа büläklär alıp qız yanına kerälär; yegetneñ apası (yäki tutası)а külmäklek kiterä, üzeneñ tuğan apası (yäki tutası) şäl-yawlıq kiteräа dä karawatta yatqan señleseneñ östenä yaba.а Şunnan inde qız ul şäl-yawlıqnıааа käfengäааа oxşatıp cıru cırlıy:

(Mäxmütowa, 1957, 220 b.).

Şunnan inde xatın-qızlar anı tuyğa atap kienderälär, başına da xatınnar yawlığı Ч tastar bäylätälär.а (Aq aymaq töbägendä älege yola monnan aldağı könne ütkärelä,а digän idek.) Üzenä kiäw bulası yegetne qız ber dä önäp betermi:

dipа axirätlärenäа zarlana.а (Mäxmütowa,а 1957, 220 b.)

Bu waqıtnı yegetneñ öyenä ir-at xalqı cıyıla: tuğan-tumaça, dus-iş,а tuy uzdıruğa qatnaşuçılar barçası. Alar aşıylar-eçälär. Yeget östäldä üze aşıy başlağan ikmägen (telem yäki böten ikmäk) qaldıra: bu aña isän-imin äylänep qaytırğa yärdäm itä, yağni ul rizığınа qaldırıp kitä. Sıylanu tämam bulğaç, kiäw yegetläre çanalarğaа (arbalarğa) çığıp utırışalar.а İxatadan berençe bulıp yegetneñа tuğan-tumaçası (ämma ätiläre tügel) çığa; alardan soñ öste yabulıа çanağa kiäw üze häm kiäw yegetläreа töyäleşep çığa; iñ azaqtan böten-böten ikmäk, bäleşen-mazarın alıp baruçı tuğan tieşle keşelärа çanası quzğala. Qapqadan çıqqanа çağında kiäw yegete mıltıq ata Ч şaytannarnıñ qotın ala.

Qız yortına barıp citkändä, alarnı qıznıñ ata-anaları, tuğan-tumaçaları qarşılıy. İke malay isä kiäw aldına palas cäyä, yulnı seberä. Kiäw şulçağında qıznıñ berär tutasına küçtänäç tapşıra: çikkän yefäk yançıq belän tuy küçtänäçe birä; ul küçtänäçne qızlarğa öläşälär. Şunnan qunaqlarnıа niqax uqılası öygä alıp kerälär. Anda inde mulla belän qıznıñ ätise häm ağay-enese (fäqätа ir-at qına) alar kilgänne kötepа utıra. Qız isä üzeneñ axirätläre belän kürşe öydä yäisä bülmädäа utıra.

Qız öyendä tuy mullanıñ niqax uquı belän başlana. Mulla yegetneñа dä, qıznıñ da rizalıqların sorıy. Qız däşmi qalsa, barıber rizalıq bilgese bula; ğädättä anıñ öçen berär axiräte cawap birä.а Niqax uqığannan soñ, ir-atnı sıylarğa totınalar: toqmaç, it belän bäräñge, pılaw yäki botqa, bäleş çığaralar; çäy yanına çäk-çäk,а läweş, bal, sıra işe sıynı quyalar. Tabın yanınnan torğaç ta, kiäw yegetläre qıznı tizräk alıp kitü yağın qarıylar, aşıqtıralar.а Qıznıñ tutaları, axirätläre niçek bulsa da waqıtnı suzarğa mataşalar. Kiäwne, täbä ('äyänä, yomır'a ma'ı) öçen qaznaçığa tülämiа torıp, käläşe yanına kertmilär.а Qıznıñ ir tuğannarı:

dip cırlıylar.

Kiäw moña qarşı:

dip cawap qaytara. Şunnan inde ike yaqnıñ qaznaçıyı satulaşırğa totına. Kiäw, tabanıñ qapqaçın açtırıp, täbäneñ niçä kükäydän äzerlängänen belergä azaplana. Qaznaçıyıа 5Ч10 täñkä tüläp täbäne ala da hämmä keşene sıylıy. (Gärçäа älege yola şuşı ğasırda ğına kersä dä, yarıysı uq nıq taralıp ölgergän.)

Qız öyenä qunaq bulıp kilüçelärgäа büläklär birep cibärälär. Qaznaçığaа büläkne qıznıñ qardäşläreа birsä, qıznıñ anası kiäw yegetlärenäа baş-başları çikkän berärа sölge, kiäwlärne alıp kitäse quçerğa isä ikene, tağın äle quşaq ta büläk itä. Sölgelärneñ bersen quçer atınıñ duğasına, qıñğıraw yanına bäyli, ikençesen iñe arqılıа sala.

Öydän çığıp kitär aldınnan kiäw belän käläşne urındıqlarğa utırtalar, kiäw yegetläre isä alarnıñа ike yağında basıp tora. Doğa uqığannan soñ, kiäw belän käläşne öste yabulı çanağa utırtırğa alıp çıqmaqçıаа bulalar.аа Şulçağında yäş yegetlär hiç kenä dä çığarğa yul birmilär Ч qaznaçıdan aqça dawlıylar. Kiäwlär çanası ixatadanа çıqqan çaqnı artlarınnan yözemder-fäländer ırğıtıp qalalar,а mıltıqtan atalar. Bu inde alarnıñ yäşlärgä iminlek teläwläre,а cen-päridän arındırırğa tırışuları bilgese. Çanalar, qıznıñ tuıp-üskän awılın urağannanа soñ, zıyarätkä taba yullana;а kiäw belän anıñ qardäşläre äbi-babaylarğa zıyarät qıla.

Şul uq kiçne qıznıñ äti-äniläreа anıñ axirätlärenä kiçä oyıştıra.а Qızlar yanına yegetlär dä cıyıla.а Yäşlärgä olılar küz-qolaq bula, küñel açalar; monda inde sıy-fälän bulmıy.

Yeget öyendä isä kilen töşerü tantanasına äzerlänälär. Yegetneñ ätise belän änise yäşlärne boldırğaа uq çığıp qarşılıylar. Tuğan-tumaçaları da, aldağı könne birnä kiterüçelär dä şunda uq bula.а Çana qapqadan kergän çaqnı kiäw yegete mıltıqtan ata. İkençeseа yäşlärgä çanadan töşärgä bulışa.а Alarnıñ ayaq aslarına palas-mazar salına. Kiäwneñ änise ikesen dä übä, ber böten ikmäk belänа toz kiterä Ч yäşlär ikmäkkä irennären tiderep alırğa tieş bulalar; äni keşe, alarğa tatlı tormış teläp, yözem yäisä örek belänа sıylıy. Kiäwneñ berär tutası alarnıñ başlarına ber uç waq aqça,а yözem-fälän qoya. Käläş moña cawap itep ätiläre öyennän töyençekkäа törep alıp kilgän tuy küçtänäçläreа belän sıylıy. Qıznı ciñgäse aña dip bilgelängän bülmägäа alıp kerä, östennän-başınnanа salırğa bulışa. Annan soñ da äle, käläş yaña keşelärgä iäläşkänçegäа qädär, yänä ike-öç kön kiäw öyendä torıp qala.

Zur tuy, olı tuy digännäre ike yäşneñ kiäw öyenä qaytqanınıñ ikençe könendä şunda bula. Tuy könendä yola artı yola tezelep kitä. İñ äwwäl, irtä tañnan kiäwlärа yanına qıznıñ ciñgäse-fälän kerep, yäş kilen munçasına çaqıra.а Kiäw aña urın-ciren kürsätä, xatınına iñ qäderle bülägen (altınа yözek, qul säğäte, şäl yäisä şarf-mazar) birä. Ä inde munça yaqqan tutasına digän bülägen yäki aqçasın munçada yäşerep qaldıra.

İrtänge cidelärdä ike yäş yanınaа äti-änise dä kerä. Monısı лyäş 'ilen 'ürsätü╗ dip atala. Qartlarа kilengä külmäklekter, yawlıqlıqtırа birälär. Kilen üze dä alarğa ikesenä dä külmäklek büläk itä, çäy eçertä. Beraz soñraq л'ilen 'otlaw╗ yolasın ütäp yäş kilenneñ axirätläre, xatın-qız tuğannarı kilä. Çarşaw artına alar ikeşärläp kenä kerälär dä küçtänäçlären yäisä büläklären karawatqaа quyıp qaldıralar. Yäş kilenа üze dä alarğa qulyawlıq büläk itä, çäylär eçertep cibärä.

Töş waqıtlarında un-unbiş çanaа belän kilen yağınnan qunaqlar kilä. Äti-änise yäşlärgä ternäklänepа kitärgä aqça birä, qodalarına,а tuğan-tumaçalarına büläklärа öläşä. Tegeläre dä buş qul belän qarşılamıy, älbättä. Annarıа inde tabın yanına utırtalar.а Aş-su niqax tuyındağıça uq muldan bula. Qartlar kitkännän soñ, kiçke yaqta, yäşräk ir-at, yegetlärа лyäş 'ilen çäyenä╗ cıyıla. Yäş kilen üze podnos belän çäy häm qulyawlıq öläşep yöri. Qunaqlar anıñ podnosına aqça sala yäki tälinkäа astına quyıp qaldıra. Yäş kilen iñ elek niqax tuyına qaznaçı bulğan abzıynı sıylıy, aña sölge büläk itä.

İkençe könne qıznıñ ätiläre kiäwlären, alarnıñ tuğan-tumaçalarınа qunaqqa çaqırıp sıylıy. Qunaqlar büläk-fälän, bäleşen-piroğınа alıp kilä. İrlär ber bülmädä,а xatınnar ikençe bülmädä sıylana. Bu tabınnan kilenneñ tuğan-tumaçası berär-ikeşär qunaqnıа üz öyenä alıp kitä. Änä şul räweşle tuy itülär ike-öç köngä suzıla.

Yänä dä ber atnadan, bäyräm aşı qara-qarşı, digändäy, kiäw yağı üzläreа qunaq bulğan keşelärne däşepа ala; kilenneñ ätiläre bu yulı öydä qala. Qunaqlar yänä bülägen, bäleşen, berböten ipien kütärep kilä. Sıy-xörmät ike-öç köngä bara.а Şunıñ belän inde yolanıñ tuy öleşe tämamlana.

Tuydan soñğı öleşendä yolalar alay küp tügel. Äytik, yäş kilen ikençe awıldan töşsä, aña su yulın kürsätü yolası bar: yäşüsmerа qızlar anı qoyı yanına alıp baralar, su alırğa bulışalar. Yäş kilen qoyığa aqça sala, ozata kilüçelärenä büläk öläşä.

Küpmeder waqıt uzğaç, kilenneñ ätiläre alarnı aşqa çaqırıp aldıralar.а Bu yulı inde alar üz qızlarınа yaqın qardäş sıyfatında qunaq itälär. Öç-dürt könläp qunaqа bulğannan soñ, kiäwlär qaytıp kitälär. Annan arı inde çaqırğannıа kötmi-nitmi genä kilep yöriа alalar.

Qasıym tatarlarında tuy yolasıа änä şul räweşle tämam bula. Şunnan inde yäşlär üz könnären üzläre kürergä tieş bulalar.

Yuğarıda taswirlanğan küreneşlärgäа qarağanda, qasıym tatarlarındaа tuy yolası qazan tatarlarındağıа tuyğa şaqtıy oxşasa da (äytik, urtaq ğädätlär, isemnär h.b.), añardan bik nıq ayırılıp tora, digän näticä yasıy alabız.

Qazan tatarlarınıñ tuy uzdıru yolasına K. Çistov (1979, 225 b.), mäsälän, usqoriloqäl (Urta Aziädäа häm Qawqazda taralğan) tip, digän bäyä birä: anda urın-cir yolası,а yağni öyläneşkän yäşlärneñа qawışuı qız yortında bula, kiäw yortına alar inde irle-xatınlıа bulğaç qına qaytalar. Ä menä qasıym tatarlarında Ч qawışmas borın uq kiäw yortına qaytalar, häm urın-cir yolası şunda bulıpа uza. Bu inde alarnı wiriloqälа (Awropadağı) tipqa yaqınlaştıra.а Qaysıber mişärlärdä dä näq şundıy yola xökem sörä ikän (Möxämmätowa, 1972, 157 b.).

Qazan, qasıym tatarlarınıñ, mişärlärneñ tuy yolasındağı urtaqlıqlarа häm ayırmalar tatar xalqınıñа bu törkemnärendä ğäilä qoru häm könküreş mäsälälären tağın da nıqlabraq öyränü kiräklegenäа işarä itä.

Färidä ŞÄRİFULLİNA,
tarix fännäre qandidatı.

ÄDÄBİÄT

1. G. İbrahimov is. institut arxiwı (3, 6, 7 F.).

2. Ryäzänа ölkäseneñа kraynıа öyränüа muzeyeа etnoğrafiäаа arxiwıаа (23Ч25а f.,аа IЧXX kitaplar).

3.а Axmarovа G.N. O yazıqe i narodnosti mişarey. Qazan, 1903.

4.аа Welyäminov-Zernov V.V. İssledowanie o qäsimovskix saryax i sarewiçäx. Spb., 1863.

5.а Worob'yev N.İ. Etniçeskie gruppı tatar Sredneğo Powolj'yä i Priurälyä (Tezisı doqladov nawçnoy sessii KİÄLİ). Qazan, 1964.

6.а Ğordlevskiy V.A. Elementı qülturı u qäsimovskix tatar (İzbr. soç., T. IV). M., 1968.

7.а Maxmutowa L.T. Neqotorıyı nablyudeniä nad leksiqoy qäsimovsqoğo ğowora tatarsqoğoа yazıqa (Materialı po tatarsqoy dialektoloğii, wıp. 2). Qäzän, 1962.

8.а Maxmutowa L.T. Starinnaya swadebnaya pesnyä u qäsimovskix tatar (İzwestiä KFAN SSSR, seriä 2). Qazan, 1957.

9.аа Muxamedowaа R.G. Tatarı-mişari. M., 1972.

10.а Tolstov S.P. İtoği i perspektiwı etnoloğıyçesqoğo izuçeniä natsionälnıx grupp Nijeğorodsqoy ğubernii. M., 1929.

11.а Urazmanowa R.K. Sovremennıyı obryadı tatarsqoğo naroda. Qazan, 1981.

12.а Xaliqov A.X. Proisxojdenie tatar Sredneğo Powolj'yä i Priurälyä. M., 1978.

13.а Çistov K.V. Tipoloğıyçeskie problemı izuçeniä wostoçnoslawyansqoğo swadebnoğo obryada. M., 1982.

"Tatarstan" jurnalı, 11/1993 yıl