Tuy yolaları häm alarğa bäyläneşle poetik äsärlär

Ğäilä-könküreş yola icatı, isemennän añlaşılğança, xalıqnıñ seнm'yädä yäşäyeşenä, köndälek tormışına bäyläneşle törle ğoreflärne häm tekstlarnı bergä berläşterä. Bäbäy tuyı, balağa isem quşu, balanı sönnätнkä utırtu, öyläneşü (niqax) tuyı, cenaza uzdıru, ülgänne iskä alu yolaları häm şularğa qarağan tekstlar änä şundıylardan.

Ğäilä-könküreş yola icatında öyläneşü-niqax tuyına bäyläneşle yolalar häm poetik äsärlär üzäk urınnı alıp tora. Çönki öyläneşü, kiäwgä çığu Ч keşe tormışınıñ iñ cawaplı häm iñ kürkäm çorı, keşeнneñ möstäqil tormışqa ayaq basqan waqıtı. Traditsion tuynıñ töp mäğnäse Ч yaña ğäilä soyuzın räsmiläşterü, ber yorttan ikençe yortqa qız (käläş) tapşıru häm anı kiäw yortına ozatu. Şul uq waqıtta, rewolyutsiägä qädärge krestyän semyäsı öçen tuy-xucalıqqa yaña eşçe qabul itü häm näselne däwam itü yulına ayaq basu aqtı da. Anıñ ike yaqqa da qağıla torğan mähär-qalımı, birnä-büläge, kerem-çığımı bula. Dimäk, niqaxlaşu tuyı keşeneñ ğäilä qoru ixtıyacın da, xucalıq xacäten dä bergä berläştergän, yağni iqtisadi isäp-xisapnı da üz eçenä alğan.

Oqtyäbr inqıylabına qädär İdel häm Ural buyı tatarlarında öyнläneşüЧ kiäwgä çığunıñ öç töre, öç tibı formalaşqan bulğan: 1) qız urlap öyläneşü törläre: a) qız rizalığınnan başqa, b) qıznıñ üz rizalıнğı belän. Soñğı tör çağıştırmaça soñraq barlıqqa kilgän; 2) qızınıñ bulaçaq kiäwe yortına üze kitüe (лyabışıp╗, yäki лqaçıp çığu╗); 3) aldan kileşep, yağni (лyäräşep-yawçılap╗ öylänü. Bu öyläneşü Ч kiäwgä çığu törläreneñ soñğısı iñ töp häm iñ taralğan traditsion forma bularaq xaraqterlana häm xäzer dä ul şulay bulıp qala. Ämma şul uq waqıtta baştağı ike tör dä tege yäki bu räweştä yäşäwen däwam itä.

Yäräşügä qorılğan traditsion tuynıñ törle yola-ğädätläre häm törle xaraqterdağı süz-tekstları formalaşqan. лUrınına-yağına, awılına-tirälegenä qarap, tuylar törle cirdä törleçäräk ütkän. Qazan tiräsendä yäşäwçe tatarlarnıñ tuyları belän Mordowiä yäisä Ğor'kiy ölkäsendäge mişärlärneñ tuyları, islam dine, şärigät qanunnarı qatnaşqan tuylar belän keräşen tatarlarınıñ tuyları arasında küp kenä ayırımlıqlar, üzgäleklär tabarğa bula. Bu Чtarix häm könküreş, cirle şartlar häm tirä-yündäge elemtä-yoğıntılar belän bäylängän tabiği ber xäl╗¹.

Läkin şul uq waqıtta tatar tuy yolalarında häm tuy poeziäsendä barlıq etnik törkemnär häm töbäklär öçen urtaq bulğan qatlamnar da bar. Bu qatlamnar tuy yolasınıñ häm icatınıñ borınğıdan kilgän totrıqlı tabiğäten häm ğomumıy milli yözen bilgelilär. Tege yäki bu töbäktä genä saqlanğan üzençäleklärneñ berişe isä başqa yaqlarda inde yuğalğan yäki qullanıştan çıqqan ğoref-tekstlarnı torğızırğa häm küzallarğa mömнkinlek birälär. (Mäsälän, qız yılatu häm yar-yar cırları.) Şul uq waqıtta mondıy üzençäleklärneñ qayberläre ayırım ber etnik törkemneñ yäki cirнlekneñ saf üz yöze, üzeneñ xaraqterlı yolası häm icatı ğına bulıp ta toralar.

Menä şundıy xaraqterlı üzençäleklärgä misal itep ike möhim ayırıнmlıqnı kürsätergä bula. Süz berençe niqax töneneñ (лqız yäki kiäw quynınaа kerüneñ╗) qaysı yaqta ütüe häm şuña bäyle räweştä dini häm räsmi räweştä niqaxlaşunıñ häm töp tuy yolalarınıñ kem yağında başqarıluı turında bara. Bu yaqtan tatar tuy-niqax yolaları, başqa Urta Aziä häm Qawqazda yäşäwçe ayırım xalıqlardağı kebek ük, ike törgä ayırıla: 1) uq-soriloqäl (latinça ixorЧxatın-qız, locabis Ч urın, cirlek, töbäk) niнqax yolalarına häm 2) wiroloqäl (latinça virЧir-at) niqax yolalarına. Atalışınnan añlaşılğança, berençe oçraqta niqax töne (лQız quynına kerü╗) häm tuynıñ töp yolaları (niqax häm berençe tuy mäclesläre, kiäw munçası, elgäre çor öçen xas bulğan kiäwläp yörü yolası h. b.) käläş yortında ütä. İkençe oçraqta isä лkiäw quynına kerü╗ häm başqa töp yolalar yeget yağında bula.

Borınğı küçmä tormış häm terlekçelek belän şöğellänü traditsiнyälärennän ük başlanğıç aluçı uqsoriloqäl (öleşçä sinonimıЧmatriloqäl)а niqax yolaları, ayırım alğanda, Qazan, Perm, Orenburg, Seber, Başqortstan tatarları, Çistay, Serğaç, Saransk, Quznesk, Lämbrä, Xwalınа häm öleşçä Bua, Çüpräle mişärläre öçen xas. Utraq tormış häm igençelek traditsiäläre östenlek alğan wiroloqäl (patriloqäl) niqax yolaları isä Ul'yänovsk, Ryäzän, Penza, Ästerxan, Orenburg, ölkäläreneñ häm Mordowiä respublikınıñ ayırım rayonnarında, şulay uq keräşen tatarları arasında taralğan.

Tabiği inde, älege tuy-niqaxlaşu yolalarınıñ här ike töre eçendä ayırım üzençäleklär dä bar. Ämma aları tuynıñ xaraqterın, tören bilgeläнüçe töp yolalar bulıp isäplänmilär, ä tuy-niqax yolalarınıñ wağraq cirle Ч лdialektäl╗ üzençäleklärenä qarıylar. Mäsälän, Perm ölkäseneñ Tol buyı rayonnarında kiäwneñ qız yağında niçä tön qunarğa tieşle tüşäkнneñ niçä qat itep cäyelüe belän belderelä, qoda-qodağıylarnıñ niçä kön qunaq bulırğa tieşlege isä göbädiäneñ niçä qat itep peşerelüenä qarap bilgelänä. Yäki ikençe ber misal. Qazan tatarlarında elek, yeget qız quynına kergändä, qodalarnıñ atların saqlaw ğädäte bulğanı mäğlüm. Ä menä Seber häm Ästerxan tatarlarında berme-ikeme ciñgi (лtän saqçıları╗), kürşe bülmägä urnaşıp, tön qunuçı yäşlärneñ xätta üzlären dä saqlıy torğan bulğannar. Şulay uq qıznı kiäw yağına alıp kitü häm kiäw yortına alıp qaytu yolaları da törle yaqta törleçä. Äytik, Ästerxan, Seber, Quznesk häm başqa töbäklärdä qıznı öste qaplawlı arbada Ч лköymä╗dä alıp kitü häm, yeget yortına citkändä, atlarnı utlı uçaq östennän uzdıru ğädäte yäşäp kilgän. Mäläkäs häm Serğaç mişärlärendä isä kiäw yortına töşkän kilenнne, aş-sunı osta äzerläsen, ğäilä uçağın üz itsen öçen, miç qarşında bastırıp totqannar yäki miçkä totındırğannar. Ä inde Qazan artı awılнlarında, kiäw yortına kilep kerü belän ük, kilenneñ uñ qulın, aşlı-sulı bulsın dip, onğa yäki qamırğa tıqtırğannar. Tuy yolalarına bäyläneşle mondıy cirle ayırımlıqlarnı, töbägenä häm etnik-dialektik törkemenä qarap, başqa törle misallar ürnägendä dä şaqtıy küp kürsätep bulır ide.

Axır kilep, niqax töneneñ qız yağındamı, ya bulmasa kiäw yağındamı ütüenä bäyläneşle ike törle tuy-niqax yolaları arasında tağın ber möhim ayırma buluın basım yasap kürsätergä kiräk. Süz berençe oçraqta, yağni kiäw babası yortında qız quynına kergändä, kiäw belän qıznıñ elek tuy mäclesendä bötenläy qatnaşmawı häm yat küzlärdän лyäşerenergä╗ mäcbür buluları turında bara. İkençe oçraqta, kiäw kilenne başta uq üz yortına alıp kilgändä isä, alar elek-elektän ük töp tuy yolalarında da, şulay uq tuy mäclesendä dä aqtiv qatnaşa torğan bulğannar.

Fol'kloristiqada häm etnoğrafiädä tatar xalqınıñ töp traditsion tuy yolaların öç siklğa, öç törkemgä bülep yörtälär: 1) tuy aldı yolalaнrına, 2) tuynıñ üzenä bäyläneşle yolalarğa häm 3) tuy artı yolalarına. Tuy aldı yolalarına yawçılaw, yäräşü-kileşü, aqlaşu-qolaq söyençese alıнşu, kiñäş kebek ğoreflär kerä. Tuynıñ üzenä qarawçı häm tuy artı yolalarına kilgändä isä, alarnıñ törläre häm xaraqterlı tuy-niqax yolalarınıñ törenä, yağni berençe niqax töneneñ (лqız yäki kiäw quynına kerü╗neñ) qaysı yaqta ütüenä bäylängän.

Niqax töne qız yağında ütkändä, älbättä, tuynıñ üzenä bäyläneşle töp yolalar qız yağında başqarıla häm alar tübändägelärdän tora: qız yılatu, niqax uqıtu häm niqax mäclese ütkärü, kiäw qarşılaw, tuy mäclese uzdıru, qız quynına kerü, arxaik yolalardan yänä kiäwläp yörü häm, axır kilep, qız ozatu.

Kiäw qız yağında berniçä tön qunğannan soñ, tuy kiäw yortına küçä, yağni tuynıñ üzenä bäyläneşle yolalarnıñ ber öleşe kiäw yağında başнqarıla. (Elekke çorda isä bu yolalar yegetneñ qız yortına barıp, kiäwläp yörüe tämamlanğaç häm käläşen üz yortına alıp kitkäç ütkärelgän.) Andıylarğa kilen töşerü, öy bizäw, лqaytarma tuy╗ mäclese ütkärü, su yulı kürsätü häm yänä elek qullanılğan ğoreflärdän börkänçek yäki bit açu yolaları kerä.

Niqax töne kiäw yağında ütkändä isä, tabiği inde, tuyğa bäyläneşle töp yolalar da kiäw yağında, yeget yortında ütä. Läkin küpçelek töbäklärdä niqax ğädättä qız yağında uqıla, ä inde keräşen tatarlarında niqaxlaşu pop çaqırtıp kiäw yortında yäki çirkäwdä ütä. Şulay uq elekke çor öçen xas bulğan yolalardan qız yılatu cırları-sıqtawlar da qız yağında başнqarıla. Süz uñayında Sowet vlaste yıllarında qullanışqa kergän räsmi räweştä niqaxlaşu-yazılışu yolasın da hiçşiksez telgä alıp kitärgä kiräk. Anısı inde, niqax töne häm töp yolalar qaysı yaqta ütüenä qaramaнstan, ZAĞSta yäki awıl Sowetında uza.

Kiäw yağında ütkärelüçe konkret yolalarğa kilgändä, alarnıñ ber öleşe kiäw, qız yağında yoqlap, yäş xatının üz yortına alıp qaytqannan soñ başqarıla torğan yolalarğa oşağan. Ayırım alğanda, kilen qarşılaw yäki kilen töşerü, öy kienderü, tuy mäclese ütkärü, su yulı kürsätü häm elek qullanılğan bit açu yolası şundıylardan. Läkin älege yolalar qaysıdır yaqları belän ber-bersennän ayırılalar da. Mäsälän, başlap yeget yağında ütkärelä torğan tuy (лzur tuy╗, лalır tuy╗) mäclesendä, alda äytelgänçä, yeget belän qız da qatnaşqan häm xäzer dä bu şulay. Şul uq waqıtta älege yolalarğa uqsoriloqäl (yağni qız yağındağı) niqaxtan citdi ayırıla torğan yola-niqax töneneñ yeget yağında ütüe (yağni лyeget quynına kerü╗ ğädäte) dä kilep quşıla.

Yänä şunı östäp äytergä kiräk: qız urlap öylängändä häm qız лyabıнşıp╗ çıqqanda da niqax töne, wiroloqäl (matriloqäl) niqaxtağı kebek, yeget yağında ütä, dimäk, monda, öleşçä bulsa da, yeget yağında qawışuğa bäyläneşle tuy-niqax yolaları da qatnaşa. Läkin bu tör öylänü-kiäwgä çığu yolaların, wiroloqäl niqax kebek ük, utraq tormış häm igençelek traditsiälärennän başlanğıç ala dip qaraw döres bulmas ide. Asılda bu tör yolalar öyläneşüneñЧkiäwgä çığunıñ qanunlaştırılmağan häm xalıq tarafınnan xuplanmağan törenä qarıylar. Ämma şul uq waqıtta urlap öylänü häm yabışıp çığu yolasında demoqratik elementlar buluın inkär itü dä döres bulmas ide. Çönki mondıy niqax yärdämendä elek yarlı kiäw (älbättä, urlap söygän qızına öylängändä) köçe citmäslek qalım tüläwdän baş tarta alğan, yabışıp çığuçı qız isä, yegeten qalım tüläwdän qotqaru belän bergä, yaratmağan keşegä köçläp birülärennän, ya bulmasa ğäiläsendä kiäwgä üz çiratı citüen kötep torudan qotılğan. Häm, äytergä kiräk, älege räweştä ğäilä qorunıñ maxsus üz yolaları da barlıqqa kilgän. Mäsälän, urlanğan yäki yabışıp çığa torğan qız yeget öyendä qunğaç, ikençe kön irtän yeget äniseneñ yäki apasınıñ qız öyenä лxäbärgä baru╗ı, yağni лqızığız bezdä╗ dip xäbär itärgä häm tuy turında söyläşergä yäki tuyğa çaqırırğa kilüe änä şundıy yolalardan. Qız urlaw yolası yäşägän töbäklärdä (mäsälän, Tatarstannıñ Piträç, Älki, Ätnä, Saba, Balıq Bistäse, Layış rayonnarında, Başqortstan, Çuwaşiä häm Perm ölkäseneñ ayırım urınnarında) bu yola xäzer dä saqlana.

İnde kilep, tuy artı yolaları turında ber-ike süz. Alar, başlıça, tuynıñ üzenä bäyläneşle yolalar tämamlanğaç, qıznıñ äti-änise çaqıruı buyınça qız-kilen yortına barıp qaytu yolalarınnan tora. Qazan artında bu yola лqazan qaytaru╗, Temniqov häm Quznesk mişärlärendä лpaqlunğa baru╗, Seber tatarlarında лtürkenäygä çaqıru╗ (лturken╗Чqızlar yağı) dip atala häm, anda barğaç, qız belän kiäw, şulay uq yegetneñ äti-änise häm berniçä yaqın tuğanı kilen yağında ike yäki dürt kön torıp qaytalar. Qayber töbäklärdä qız üzeneñ ire belän ber atna, xätta ber ayğa qädär qunaq bula. Şuşınnan soñ inde yäşlär qıznıñ äti-änise yortına telägän waqıtlarında barıp yörergä xoquq alalar.

Şunısı xaraqterlı: niqax tuyı üzeneñ tabiğäte, struqturası-tözeleşe belän sinkretik-qatnaş xaraqterda. Ayırım alğanda, öç siklğa bülenüçe tuy-niqax yolalarınıñ ber öleşe hiçşiksez tuy fol'klorı, yağni tuy pozitsiäse belän dä bergä ürelep kilä. Şul uq waqıtta tuy poeziäse muzıyka, xoreoğrafiä, drama elementları belän dä bergä quşıp başqarıla.

Soñğı elementnıñ, yağni dramatıyk başlanğıçnıñ role tuy yola icatında ayıruça zur. Xalıqta xätta лtuy uynaw╗ digän ğıybarä bar. Çönki tuy küp törle dramatıyk uyın-xäräkätlärne üz eçenä ala, tamaşağa Ч uynawğa isäp itelgän şartlı taläplärgä buysına. Anda härkemneñ: лyawçınıñ da, başqodanıñ da, käläşneñ dä, kiäw yegetläreneñ dä, niqax uquçınıñ da üz traditsion role bar. Alar, dimäk, telime-telämime, şul rol'lärne başнqarırğa tieş. Bu traditsionlıq isä hiç tä improwizatsiäne inkär itmi, ä urınına häm şartına-situatsiäsenä qarap, törle wariantlar saylawğa yäki tudıruğa da mömkinlek birä, yağni indiwiduäl icat iregenä dä yul qaldıra.

1. G. Axunovnıñ лİdel qızı╗ romanında, mäsälän, dimçe-yawçınıñ qız sorarğa kilgäç üz-üzen totuı, söyläşüe menä bolay birelä:

лTawis qoştay bizänep kilgän qarçıqlarnıñ yawçı ikänlegen xucalar şunduq töşenep aldılar...

Şämsenisä abıstay sabır ğına yılmaydı: Ч Yäle, qäderle qunaqlar, kilegez äle, menä monda kiezle urındıqqa utırığız, yuqsa, sarığıbıznı consız itärsez.

Barısı da sabırlıq saqlap, aşıqmıyça ğına utırışqaç, äytte: Ч Ya, bismillähir-raxmänir-räxim, citeşegez.

...Baş yawçı balnı bal qalağınıñ oçı tiär-timäs kenä alırğa, çäyne dä urtlap qına quyarğa tieş. Näq şulay eşläde Safura-dimçe.

Ч Bäräqälla, bigräklär dä tatlı ikän balığız, anı qayan aldığız? Nindi umartadan cıydığız, saqlarğa dip nindi kelätlärgä quydığız? Kemnär bäxetenä şundıy tatlı bulğan ul? Ällä buy citkän qızığız barmı? лQızı barnıñ qapqa töbendä cigüle citmeş at torır╗, di. Citmeş atnıñ berençese ük bulmasaq ta, cidençese bezder dip beläbez. Sezdä buy citkän qız, bezdä buy citkän yeget bar. Yegetebez şöhrätle, mal-mölkätle... Taş pulattan öye bar, öye tulı sıyı bar, yanıp torğan yöze bar, şomırt-qara küze bar...╗²

Monda yawçınıñ üz öleşenä töşkän rol'ne cirenä citkerep başнqaruı, ata-babadan qalğan şartlı tel belän söyläwe, xätta, belepterme-belmiçäderme, yäşeren telgä möräcägät itüe sizelep tora. Häm bu tabiнğıy da. Belgeçlärneñ tikşerüençä, traditsion tuy yolalarında mağik ışanular da urın alğan, çönki ata-babalarıbız yäşeren tel, kinayale söyläw yärdämendä yawız ruxlarnıñ zarar qıluınnan saqlanıp bula dip ışanğannar.

Tuy fol'klorınıñ - poeziäseneñ üzenä genä xas janrları, poetik äsärläre bar. Alardan yawçı taqmaqları dip yörtelgäne tuy aldı yolalaнrına qarıy, qalğan janrlar isä tuynıñ üzenä bäyläneşle yolalar belän kereşep kilälär. İñ xaraqterlı traditsion janrlar tübändägelär: qız yılatu cırları Ч sıqtawlar, лyar-yar╗ cırları, лİşek bawı╗ cırları, kiäw yegetläre cırları, tuy tabını (mäclese) cırları, qoda cırları, taw itü cırları, awızlandıru alqışları, arbawlar, öy bizägändä başнqarıla torğan cırlar, büläk bağu cırları, börkänçek-bit açu cırları. Bu janrlarnıñ härqaysınıñ üz ictimağıy-estetik funksiäläre, ğomumıy üzençälekläre bar. Xäzer ayırım-ayırım şularnı qararğa küçik.

Tuy aldı yola poeziäsenä kerüçe yawçı taqmaqları qız yağına yeget yağınıñ niät-täqdimen üzençälekle häm täesirle itep citkerü forması bulıp tora. Şul uq waqıtta alar ikençe yaqnı süz лqodräte╗ häm kinayale tel belän rizalatuğa, kileşügä ireşügä xezmät itä. Yola taläp itkänçä, janr borınğı mağik ışanulardan häm yäşeren teldän ük kilüçe çitlätep äytü alımına, küçerelmä mäğnäle obrazlarğa qorıla. Menä şuña kürä dä yawçı taqmaqlarında qız soraw da, yağni baş yawçınıñ häm yeget yağınıñ täqdime dä turıdan-turı yarıp tügel, ä kinayale yul belän äytelä.

Berençe cır tekstınnan kürenüençä, yawçınıñ teläge, kilü maqsatı ğına tügel, ä anıñ süzendä nıq toraçağı, üz telägenä ireşkänçe tırışaçağı da kinayale ğıybarälär belän äytep birelgän: лtimer bulsañ, min kümer, eretergä kilgän min╗. Menä şulay il, xalıq yolası quşqança eş itep, yawçı axır çiktä üz telägenä ireşä torğan bulğan.

Tuynıñ üzenä qarawçı yola poeziäsen açıp cibärä torğan janrЧqız yılatu cırları Ч sıqtawlar. Qız yılatu yolası törle töbäklärdä törleçä atalğan (лqız çeñlätü╗, лyaslatu╗, лtañ quçat╗, лäteki äytterü╗) häm küp kenä yaqlarda ul qız yäräşelgäç, yäisä qız kiäw yortına küçep kitär aldınнnan ütkärelgän. Üzläreneñ wazifası-funksiäse belän qız yılatu cırları älege yola aşa yeget belän qıznıñ berençe çiratta, älbättä, qıznıñ kiläçäk yazmışına-tormışına täesir itärgä omtıluğa qaytıp qala.

Ğälimnärneñ raslawınça, qız yılatu yolasınıñ häm cırlarınıñ tarixi-sotsiäl nigezläre bik borınğı zamannarğa barıp totaşa. Alar mifoloğıyk häm mağik ışanulardan üsep çıqqannar. Yolanıñ nigezendä äle dä süz häm ğoref-xäräkätlär qodrätenä ışanu, şular yärdämendä qıznıñ kiläçäk yazmışın qayğı-xäsrätsez itärgä omtılu sizelep tora. Borınğı keşe tabiğät dönyasın häm tormışın mifoloğıyk küzallağan, üzen törle yäşeren köçlär çolğap alğan dip xis itkän. Tatarlarda da öy-qura, abzar iälärenä ışanğannar. Qız yılatu yolasınıñ da iñ berençe maqsatı-wazifası öy iäläreneñ küñelen kürügä, alarnı rizalatıp kitügä qaytıp qalğan bulsa kiräk. Yäşeren köçlärneñ açuın kitermäs öçen, qız öydän kitkändä, uñay emotsiälären kürsätmäskä, ä kiresençä qayğırıp-xäsrätlänep kitärgä tieş bulğan. Yuğisä, bu iä-ruxlarnıñ kiläçäktä qızğa yäki anıñ tuğannarına bäxetsezlek kiterüe, faciğa-bäla tudıru mömkin dip ışanılğan.

Qız yılatu cırlarında bez üzençälekle mağiä-ırım ezläre belän, yağni xalät yäki xälneñ kiresençä ışanu belän oçraşabız. лYılap barsañ, cırlap yäşärseñ╗, yäki лYılap barsañ, ğömereñ kölep uzar, kölep barsañ, ğömereñ yılap uzar╗,Чdi xalıq kiäwgä çığası qız turında. Fol'klorda şulay uq лYılamasañ ata yortında, qan qoydırır qaynana╗, ya bulmasa лÜz atañ yortında yılap betermäsäñ, biatañ yortında qan-yäş tügärseñ╗, digän mäkäl-ğıybarälär dä bar. Dimäk, tuy waqıtında sıqtawlar, yılap cırlaнular aldağı tormışta bolarnıñ bötenläy kirese bulsın, лcırlap yäşi╗ torğan bäxetle tormış täemin itelsen öçen eşlängän.

Menä şuña kürä dä tuğan-üskän öydän, äti-änidän cılap ayırılu, ata-babadan kilgän izge yola häm mäcbüri şart bulıp isäplängän. Qız, xätta üz teläge belän yaratqan keşesenä çıqqan täqdirdä dä, älege yolanı başqarırğa tieş bulğan. Monı traditsion ğoref-ğädät taläp itkän.

Läkin qız yılatu cırlarınıñ eçtälegenä, qayğılı moñlı-zarlı buluнına hiçşiksez sotsiäl säbäplär häm elekke tormış şartları da nıq yoğıntı yasağan. Çönki elek xatın-qıznıñ ğäilädäge xäle ğäyät awır bulğan, anı kilen bulıp töşkän yortında eş qına qaqqannar, suqqannar, qol urınına eşlätkännär. Atası aldında da, ire häm qaynanası, qayнnatası aldında da anıñ bernindi dä xoquqları bulmağan. Menä şuña kürä dä qız yılatu cırlarında yat, yıraq cirlärgä cibärülärenä häm yaratmağan keşegä kiäwgä birülärenä üpkä häm rizasızlıq belderelüe ber dä ğäcäp tügel.

Ayırım cırlarda patriarxäl ğäilä tärtiplärenä, sotsiäl ğädelsezlekkä qarata rizasızlıq, xätta ğäipläw-protest tösen dä ala. Läkin bu protest ayırım keşelärne ğäipläwdän, ata-ana adresına kisken süzlär äytüdän uzmıy.

Qız yılatu cırları elek mişärlär yäşägän urınnarda, keräşennärdä häm Seber tatarları arasında ayıruça kiñ taralğan bula. Borınğıraq çorda bu yola şulay uq Qazan tatarlarında da qullanılğan. Läkin älege töbäktä ul, belgeçlärneñ raslawınça, islam dineneñ qısrıqlawı häm şärigätçä niqaxnıñ taraluı arqasında aqrınlap onıtılğan häm bötenнläy yuqqa çıqqan.

Qız yılatu cırların başqarunıñ berniçä törle forması bar: 1) kiнlen bulıp kitüçe qız üze başqara; 2) iptäş qızları başqara; 3) maxsus cırçı-sıqtawçı xatın başqara; 4) käläş häm qızlar xorı başqara; 5) cırçı xatın häm iptäş qızları bergäläp başqaralar.

Tatarlarda yılatu cırların başqaruçı maxsus, professionäl cırнçılar buluı turında M. Aqçurina yazıp qaldırğan. Ul cırçı-sıqtawçınıñа yılatu yolasın niçek ütkärüe turında mondıy mäğlümatlar birä.

л...Qız yılatu ğädäten yaxşı belüçe häm qız ozatu cırların başнqaruçı xatın-qız, kiäwgä kitüçe qız öyenä kilep kergäç, isänlek-sawlıq soraşqannan soñ, eşkä kereşä. Qıznıñ änisen türdäge urındıqqa, abıyнsın tar urındıqqa, axirät qızların skämyälarğa utırta häm, Soltan-bikäneñ başına yawlıq börkäp, anı idän urtasına bastıra. Şunnan soñ cırçı xatın, idän urtasına basıp, kiäwgä kitäse qız isemennän bik moñlı häm qızğanıç tawış belän:

dip cırlıy. Annarı yılatuçı qız isemennän şundıy uq moñlı-zarlı cırlar belän anıñ änisenä, abıysına häm dus qızlarına ber-ber artlı möräcägät itä. Qız üksep-üksep yılıy╗³.

Şunısı xaraqterlı; qız üze başqarğanda da, şulay uq maxsus sıqtaнuçı tarafınnan ütälgändä dä yılaw-sıqtaw yolası lirik häm dramatıyk xaraqterda bulğan. Çönki anda, berençedän, traditsion häm şartlı planda bulsa da, kiäwgä kitüçe qıznıñ xis-toyğıları birelgän, kiläçäk awır yazmışına bäyläneşle uyları gäwdälängän. Şul uq waqıtta uyın-drama, bilgele ber rol'ne başqaru räweşen dä alğan.

Menä şuña kürä dä qayber töbäklärdä (mäsälän, Başqortstannıñ Iq buyı rayonnarında häm Qurğan tatarlarında) qızlar üz tuylarında başнqaru öçen üsmer çaqtan uq sıqtarğa öyrängännär, ä yäräşelgännän soñ maxsus räweştä osta qız yılatuçılar yanına sabaqqa yörgännär. Kiäw qarşılağanda yäki qıznı kiäw yortına ozatırğa äzerlängändä isä, qıznıñ kiemnären xatınnar kiä yäki bäyli torğan kiemnärgä almaştırğannar: başına täñkäle yäki uqalı süräkä yäki mögezle qalfaq kidergännär, ya bulmasa, yağına qarap, tügäräk yawlıq yäki tastar bäylätkännär, şälyäwlıq yäki börkänçek yabındırğannar. Qayber yaqlarda qız yılatu cırları näq menä şuşı kiem almaştıru yolasına turı kiterep başqarılğan.

Tuy yola poeziäseneñ tağın ber janrı Ч лYar-yar╗ cırları. Borınнğıdan uq kilä torğan bu janrnıñ, bezdän tış, törki xalıqlardan üzbäkнlärdä, törekmännärdä, qazaqlarda, nuğaylarda, qaraqalpaqlarda häm başнqortlarda bulğanlığı mäğlüm. Mondıy yola cırları elek Seber tatarнları arasında kiñ taralğan bula. Şulay uq alarnıñ ayırım ürnäklären Tatarstanda häm Başqortstannıñ Iq buyı rayonnarında da saqlanğan.

Borınğı yazma yädkärlärgä (mäsälän, Älişer Näwainıñ лMezanul awzan╗ äsärendäge häm Qurmaşinıñ лBüz yeget╗ dastanındağı tekstlarğa) qarağanda, лYar-yar╗ cırları elek yeget belän qıznı maqtaw räweşendä häm kiäw yegetläre belän qıznıñ axirät dusları arasında cırlana torğan äyteş xaraqterında bulğan. Soñınnan alar qayber yaqlarda qıznıñ çäçen ike tolımğa ayırıp ürü yolası waqıtında, ya bulmasa, qız yılatu cırları kebek ük, qız kiäw yortına küçep kitär aldınnan cırlana başlağan. (Seber tatarlarında qızlar çäçlären ber tolımğa, kilennär isä şundıy yola buyınça ike tolımğa ürä torğan bulğannar.)

лYar-yar╗ äytüneñ töp funksiäse ğäilä yulına ayaq basuçı yäşlärne danlawğa, matur teläklär belderügä häm kilenlek çorına qıznıñ küñelen kütärep ozatuğa qaytıp qala.а Menä лYar-yar╗ cırlarınıñ xaraqterlı ürnäge:

Qıznı kiäw yortına ozatır aldınnan başqarılğan лYar-yar╗ cırнlarına isä waqıt-waqıt moñ-zar motiwı da ütep kerä. Çönki qız tuğan-üskän yortınnan ayırıla, anı bilgesez kiläçäk kötä. Şuşıña bäyläneşle moñ-zarın ğädättä qız üze sizderä, лYar-yar╗ äytüçe axirät duslarına häm ciñgälärenä cawap itep cırlıy:

Tuy yolalarına bäyläneşle janrlarğa yänä лİşek bawı╗ cırları kerä. Niqax uqılğannan soñ, şul uq köndä, yäisä küpmeder waqıt ütkännän soñ, kiçen qoyaş bayığaç, kiäw üzeneñ dusları (kiäw yegetläre) belän par atta yäki troyqada qız yanına kilä torğan bulğan. Qız yanına kelätkä yäki aq öygä ütü öçen, kiäwdän işek xaqın tüläwe taläp itelgän. лİşek bawı╗ cırları änä şundıy çaqta, qız yanına kerer aldınnan başqarılğannar. Şul uq waqıtta keräşen häm mişär tatarları arasında älege yolanıñ, yeget qıznı üz yortına alıp kitärgä kilgäç, köndezen häm uram qapqası töbenнdä başqarıluı da mäğlüm. Dimäk, лİşek bawı╗ cırları alış-bireş motiwına, yağni qız quynına kerergä, ya bulmasa qıznı alıp kitärgä kilgäç, kiäwdän büläkkä aqça sorawğa qorılğannar. Seber tatarları araнsında yazıp alınğan şundıy cır ürnägendä dä şayan ruxta satulaşu gäwdälänä.

Aq kelät yäki aq öy belän bäylängän tağın ber üzençälekle janr bar. Ansı kiäwne qız yanına ozatqanda, ya bulmasa qız yanına kertkännän soñ başqarılğan cırlarnı üz eçenä ala. Törle töbäktä alar häm alarğa bäyläneşle yolalar törle isemnärdä yörtelgännär: лKiäw tipsäw╗, лUciнkeräm╗, лŞämçıraq╗ h. b. Kiäw yegetläre tarafınnan başqarılğanlıqtan, bez mondıy cırlarnı лkiäw yegetläre cırları╗ digän ğomumıy isem astınнda berläşterep alabız. Menä kiäw tipsälärennän ayırım ürnäklär:

⁴

Tuy tabını (mäclese) cırları, isemennän añlaşılğança, tantanalı mäcles waqıtında yañğırağannar. Alarnı tuyğa cıyılğan qodalar, tuğan-tumaçalar, dus-işlär kümäk räweştä başqarğannar, häm xäzer dä bu şulay. Tuy tabını cırlarınıñ temtiqası, eçtälege şaqtıy kiñ. İñ xaraqterlı, iñ taralğan cırlar, bilgele, qodalarnıñ yaña tormışqa ayaq basuçı yäşlärne, ike yaqnıñ da näsel-nisbäsen häm ber-berlären maqнtaşuğa qorılğannar. Şuña kürä dä mondıy cırlarnı лqoda cırları╗ dip yörtü dä bar.

Alda äytelgänçä, kiäw qıznı baştan uq üz yortına alıp qaytqan çaqta (wiroloqäl niqax), yağni ayırım töbäklärdä yäşäwçe mişärlärdä, möselman häm keräşen tatarlarında elek-elektän ük tuy mäclesendä kiäw belän qız da qatnaşqannar. Andıy oçraqta maqtaw häm teläk cırların turıdan-turı alarnıñ üzlärenä adreslap ta cırlağannar. Xäzerge zamanнda kiäw belän qıznıñ tuy mäclesendä qatnaşuı ğädäti küreneşkä äwerelнgänlektän, mondıy cırlar tuylarda eş yañğırıylar.

Alış-bireştän, büläktän häm sıy-xörmättän riza bulıp betmägän oçraqlarda qodalar arasında üpkäläşü häm xäter qalular da bulğan. Mondıy waqıtlarda qayçaqta, ber-bersenä atap, törtmäle häm xuşlaşu cırları da başqarılğan. Läkin küpçelek tuylar tatu häm matur, çın-çınnan üzara tuğanlaşu şartlarında ütkän, häm xäzer dä bu şulay.

Tuy tabını cırlarınıñ berişe, mäcles axırında cırlana torğanнnarı, taw itü cırları dip atala. Taw itü qıpçaqlardan kilgän borınğı ğıybarä, räxmät belderü mäğnäsendä. Mondıy cırlar mişärlär häm keräşen tatarları arasında kübräk saqlanğan.

Qıznıñ kiäw yortına küçep kilüenä, kilen töşerügä bäyläneşle tuy yola poeziäse äsärläre, tabiği inde, kiäw yağında başqarıla torğan janrlarğa qarıy. Alar kiäw qıznı, babası yortında qunıp yäki kiäwläp yörep, üz yağına alıp qaytqaç, ya bulmasa qıznı berençe könnän ük üz yortına kilen itep kitergännän soñ başqarılğannar. Mondıy janrlarнdan iñ kiñ taralğanı Ч awızlandıru alqışları. Borınğı törki teldän ük kilüçe лalqış╗ süze uñay teläk digän mäğnäne belderä. Awızlandıru alqışları yäş kilenne, kiäw yortına kilep töşkäç, aq cäymägä yäki mendärgä bastırıp, yäisä çarşaw eçenä kertep bal-may qaptırğanda äytelä.

Kilen töşerügä qarıy torğan ikençe janr Ч arbawlar. ArbawЧşuнlay uq borınğı törki süz, ırımlaw, ırım doğası mäğnäsendä. Dimäk, qız yılatu cırları kebek ük, arbawlar da mağik mäğnägä iä bulğannar. Kilenneñ kiäw häm qaynana yortındağı tormışın süz-yola qodräte belän iple häm mul itü maqsatına yünälderelgännär. Bilgele, waqıtlar ütü belän alarnıñ mağik wazifası kimegän, eçtälekläre xalıqnıñ ğäilä torнmışına häm kilen keşeneñ wazyfa-burıçlarına bäyläneşle teläklären gäwdäländerä başlağan. Şulay da formaları yağınnan arbawlar ayırım ırım tekstlarına, keläwlärgä yaqınlıqların saqlap qalğannar. Alar ğädättä bu yolanı yaxşı belgän ölkän yäştäge xatınnar tarafınnan da başqarılğannar.

Öy bizäw, büläk bağu waqıtında cırlana torğan cırlar da bar, didek. Aları inde kiäw öyendä qıznıñ çarşaw-tastımalların, täräzä pärdälären elgändä häm cäymä-aşyawlıqların, palasların cäygändä baнşqarılğannar.

Kilen töşügä bäyläneşle yola cırlarınıñ iñ soñğısı, tuy yolalaнrın häm tuy poeziäsen yomğaqlap quya torğanı bit açu yäki börkänçek açu cırları dip atala (sinonimı Ч лşäl saldıru cırları╗). Mondıy cırнlar başqa törki xalıqlarda da bulğan häm ayırım janr täşkil itkän. Qazaqlarda häm qaraqalpaqlarda alarnı лbit aşar╗ dip, başqortlarda лbit asular╗ dip yörtkännär.

Tatarlarda bit açu, yağni yäş kilenneñ börkänçegen açıp yözen başqalarğa kürsätü yolası tuyda da, şulay uq maxsus mäcles waqıtında da başqarılğan. Şuñarçı yäş kilen kiäw yortında şäl yäki börkänçek yabınıp yörgän häm älege yola başqarılğannan soñ ğına yözen başqalarğa kürsätä alğan. Bit açu cırları, başlıça, şul mäcles waqıtında häm kilenneñ ciñgäse yäki kilendäşe tarafınnan cırlanğannar. Alarnıñ wazifası kilenne, üz itep, töşkän yortına tämam berketügä, ğäiläneñ лtulı xoquqlı╗ äğzasına äwerelderügä qaytıp qala. Cır tekstlarındağı kilenne ğäilä çlennarı belän ayırım-ayırım häm yaqınnan tanıştıruğa bağışlanğan süzlär änä şunı kürsätep tora.

Şulay itep, tuy poeziäse, tuy aldı yolaları häm tuynıñ üzenä bäyläneşle yolalar belän ürelep kilä häm törle janrlarnı üz eçenä ala. Tormıştağı häm ğäilä-niqaxqa mönäsäbätle üzgäreşlärgä bäyle räweştä, älege janrlar törle üzgäreşlärgä dä duçar bulğannar: qaysılarınıñ mağik sıyfatları kimegän, qaysıları yaña eçtälek belän bayığan yäki aqrınlap bötenläy töşep qalğan. Soñğılarğa misal itep qız yılatu cırнların, arbawlarnı, bit açu cırların kürsätep bulır ide. Monnan tış, xäzerge waqıtta onıtılğan yäki añlı räweştä töşerep qaldırılğan yolaнlar da yuq tügel. Mäsälän, qıznıñ qawışırğa kilgän kiäwne çişenderüe; qız aldanıp kilgän bulsa, niqax tönennän soñ kiäwneñ, yağına qarap, kiäw qoymağın tişep çığaruı, işek aldında çülmäk watuı yäki külmägeneñ tiskäre yağın kiep çığuı; kilen bulıp töşkän qıznıñ tayançıq malğa tayanuı häm börkänçek yabınıp, tel yäşerep yörüe änä şundıylardan. Ämma tatar tuylarınıñ yözen, milli üzençäleklären bilgeli torğan töp yolaнlar häm janrlar xäzer dä yäşäwlären däwam itälär häm zamanğa yaraşнtırıp qullanılalar.

Tuy-yola poeziäseneñ poetiqäsı

Mäğlüm buluınça, poetiqä eçtälekne sänğätçä gäwdäländerü çaralaнrın häm formaların üz eçenä ala, ikençe törle äytkändä, ul janrnıñ yäki ayırım äsärneñ struqturasın häm andağı poetik qomponentlar, bäyläneşнlär sistemın gäwdäländerä. Dimäk, poetiqä ul лäsärneñ bilgele ber ideyä-temtik burıçları häm janr tabiğäte belän bilgelänüçe xudojestwo çaraları (obrazlar struqturası) berlege, alarnıñ ber böten sistemı╗⁵ digän süz.

Tuy yola poeziäseneñ poetiqäsı, kiñ planda alğanda, älege poeziä sostawında janrlarnıñ häm tekstlarnıñ liro-dramatıyk tabiğäte belän bilgelänä. Dramağa bäyle räweştä alar xäräkät-uyın belän kereşälär häm eş qına dialoğqa qorılalar. Ğomumän, tuy poeziäsendäge cır-tekstlarnıñ,а alda äytelgänçä, maxsus uynawğa-başqaruğa, törle лrol'lärgä╗ isäp itelüe alarnıñ möhim poetik üzençälege bulıp tora.

Traditsion tuy poeziäseneñ ğomumıy poetik üzençäleklären bilgelägänнdä, hiçşiksez, anıñ eçtälek spetsifiqäsına bäyläneşle yağına da iğtibar itärgä kiräk. Bu yaqtan qarağanda, tuy poeziäse ike yäşneñ niqaxlaşuın-qawışuın häm ike yaqnıñ tuğanlaşuın gäwdäländerüçe, ike aradağı soyuzнnı häm kiläçäk ğäilä tormışın nığıtırğa xezmät itüçe icat bularaq xaraqterlana. Poetik obrazlar häm çaralar sistemı, alarnıñ funksiäse-maqsatı häm mäğnäse-asılı Ч barısı da şuşı eçtälekkä, anıñ üzenнçälegenä häm eçke xasiätenä buysına.

İnde tuy-yola poeziäseneñ üzençäleklären tübänräk däräcädäЧayıнrım janrlar häm tekstlar yassılığında analıyzlawğa küçik.

Tuy aldı yolalarına bäyläneşle iñ berençe poetik janr itep bez yawçı taqmaqların kürsätkän idek. Tuy poeziäsen açıp cibärüçe bu janr, alda äytelgänçä, hiçşiksez kinayale telgä, simwolik obrazlarğa qorıla. Yeget ğädättä laçın qoş, şoñqar yäki qarçığa kebek totrıqlı simwollar belän belderelä, qız isä bılbıl, sanduğaç obrazları aşa gäwdälänä. Ayırım tekstlarda şulay uq yäşlärne лquy╗, лquzı╗ dip ataw oçraqları da bar. Şulay itep, yawçı taqmaqları üzençälekle metaforalarнğa, simwolik obrazlarğa qorılğan poetik tekst bularaq xaraqterlana häm bu simwolik obrazlarnıñ ber öleşe borınğı yäşeren teldän (лtabu╗dan) kilä.

Tuynıñ üzenä bäyläneşle qız yılatu cırlarınıñ, sıqtaw cırlarıнnıñ eçtälegen bilgeli torğan töp sıyfat Ч trağizm, faciğälelek. Mağik ışanular belän kereşep kilsä dä, faciğäle eçtälek alarda qız bala öleşenä turı kilä torğan qotılğısız qayğı, ciñep bula almaslıq qarнşılıq räweşendä gäwdälänä.

Yılatu cırlarınıñ sürätläw obyıqtıЧğäilä mönäsäbätläre, kiäwgä kitüçe qıznıñ niqaxqa, kiläçäk yazmışına bäyläneşle ah-zarı. Uñay emotsiälär, mäxäbbät, şatlıq toyğıları monda yaqtırtılmıy.

Ber öleş cırlarda qıznıñ xis-toyğıları monoloğ räweşendä bireнlä, yağni lirik sürätläw qız isemennän häm anıñ ruxi xaläten açu räweşendä alıp barıla. Qıznıñ monoloğı eş qına endäş-möräcägät itü alımı belän aralaşıp kilä: ul ätisenä, änisenä, tuğannarına enнdäşep cırlıy.

İkençe ber cırlar isä dialoğ, qapma-qarşı cırlaw tösen ala. Bu oçraqta maxsus sıqtawçı, qız, anıñ änise yäki iptäşläre ber-berlärenä möräcäнgät itep cırlıylar. Qızlar:

Kitäse qız:

Yola taläbenä qarap, qız yılatu cırları traditsion tuy poeziäsendä şaqtıy zur qatlam täşkil itkänlektän, monda alarda qullanılğan tropнlarğa da ayırım tuqtalıp kitärgä kiräk. Çönki maxsus sürätläw çaraları bezgä eçtälekneñ niçek häm nindi çaralar aşa gäwdälänüen tağın da açığraq küz aldına bastırırğa yärdäm itäçäk.

Ayırım alğanda, qız yılatu cırlarında troplardan antitezä, qapma- qarşı quyu alımı zur urın tota. Ğädättä alarda qız yortında, qız yağına qapma-qarşı fonda qara buyawlar belän kiäw yortı gäwdäländerelä. Ata-ana yortındağı bäxetle tormışqa kiäw, qayınana yortındağı ğazaplı tormış qarşı quyıla; qayğısız balaçaq häm qızlıq çorı belän kilenlek çorı çağıştırıp cırlana.

Geroynıñ uy-xislären, awır kiçereşlären birergä xezmät itä torğan ikençe xaraqterlı trop Ч arttıru, giperbola alımı. Mäsälän, qayınana obrazı härqayda da yılan telle itep, kiñ quyı buyawlar belän sürätlänä:

Qız yılatu cırları arasında xikmätle süz, aforıyzm bulıp yañğırağan yullar da bar. Alar qıznıñ faciğäle yazmışın ğäcäp obrazlı häm qalqu itep gäwdäländerälär.

Keläw xaraqterındağı лYar-yar╗ cırlarında isä, kiresençä, käläşkä häm ğomumän, yäşlärgä adreslanğan teläklär, danlaw süzläre zur urın alıp tora. Maqtaw süzläre häm teläklär turıdan-turı, yağni autoloğıyk obrazlar yärdämendä dä, şulay uq simwolik-metaforıyk obrazlar aşa da äytelä.

Tuy poeziäsendä yänä kiäw qız yanına kergändä başqarılğan лİşek bawı cırları╗ dip yörtelgän cırlar da bar, didek. Alarnıñ stile-kompozitsiäse, ğädättä, qıznıñ bäyäsenä işek xaqın qapma-qarşı quyuğa, qıznıñ maturlığın, däräcäsen maqtawçı yullarnıñ ber-ber artlı tezeнlep, traditsiälänep kilüenä nigezlängän.

Kiäw yegetläre cırları-tipsäwlär, лİşek bawı╗ cırları kebek ük, kiäw belän qıznı qawıştırğan waqıtta başqarılğannar. Seber yaqlarınнda alar kiäwne qız yanına ozata barğanda, Penza häm Ästerxan töbäklärenнdä isä qız belän yeget aq kelättä çağında cırlanğannar. Şuña bäyle räweştä eçtäleklärendä dä azmı-küpme ayırma küzätelä: ya kiäwneñ kilüenä bäyläneşle yola-ğoreflär telgä alına, teläklär dä, ğädättä, kiäw yulda çaqta äytelä, ya kelättäge yäşlärgä töbäp cırlanuçı şayan qupletlar kilä.

Yäki:

Tuy tabını cırları, fol'klorçılarnıñ küzätüençä, ğomumän mäcнles cırları belän kereşep-ürelep kilälär, yağni teläsä qaysı mäclestä yañğırıy torğan cırlar belän bergä quşılalar. Läkin älege cırlar arasında turıdan-turı tuy tabınına, qawışuçı yäşlärgä häm qodalarğa bağışlanğan maxsus cırlar qatlamı buluı bäxässez. Elektän kilüçe traditsiägä häm improwizatsiägä nigezlänüçe bu cırlarda üzara maqtaşu häm tuğanlaşu, yäşlärgä teläk teläw motivları töp urınnı alıp tora.

Qodalar ber-bersen ğädäti süzlär belän genä maqtamıylar, ä monıñ öçen törle üzençälekle obrazlar häm xis-toyğıların, üzara mönäsäbätнlären qalqu gäwdäländerä torğan ğıybarälär qullanalar. İkençe törle äytkändä, üzläreneñ ruxi xalätlären alar sänğätçä zuraytıp, ütker häm kierenke itep çağıldıralar.

Tuy tabını poeziäsendä dä simwolik oxşatular, çağıştırular küp. Qızğa atap cırlana torğan cırlarda, mäsälän, qız zifa qamışqa, näfis gölgä, altın almağa, asıl qoşqa häm färeştägä tiñlänä. Yeget, kiäw keşe isä bolan, arıslan, laçın kebek obrazlar aşa bäyälänä.

Arbawlarğa kilgändä, eçtälekläre belän alar keläwlärgä yaqın toraнlar, yağni ğäilä tormışına häm kilen keşeneñ tormış kötüenä bäyнläneşle traditsion teläklärgä qorılalar. Teläklär ber-berlärenä, ğädätнtä, sarın kebek ürelälär häm dulqın-dulqın bulıp kilüçe berük törle ğıybarälär tezmäse xasil itälär.

Kürenüençä, tekst ğädäti häm daimi dürt yullıq strofalarğa nigezнlänmi, ä yullar sanı törleçä kilä ala torğan tezem-tirada formasına qorıla. Borınğı dastannarda, çiçännär icatında eş qullanılğan bu forma arbawlarınıñ da tözeleş üzençälege bulıp tora.

Ä menä büläk bağu cırlarına borınğı ışanulardan kilüçe üzenнçälekle parallelizm xas. Büläklär dä, qız da kire äylänep qaytmasın, qız küñele büläkläre kebek päk bulsın, üze dä, büläkläre dä öygä yäm, nur östäsen Ч menä şundıy obrazlı-mäğnäwi yänäşäleklär gäwdälänä.

İnde kilep, tuy poeziäseneñ soñğı janrı Ч bit yäki börkänçek salu cırları. Alarnıñ poetiqäsı janrnıñ wazifasına Ч kilenne yaña yortqa tämam qabul itü, berketü funksiäsenä turı kilep tora. Ayırım alğanda, mondıy cırlarda, ğäiläneñ här äğzası beräm-beräm üz itep tanıştırıluа belän bergä, kilen üze dä üz keşe itep täqdim itelä, yaqın keşe itep tanıştırıla.

Şulay itep, tuy yola poeziäseneñ poetiqäsı älege icatnıñ eçtälegeнnä, yağni ike yäşneñ qawışuın Ч ğäilä qoruın häm ike yaqnıñ qawışuın, tuğanlaşuın nığıtu funksiäsenä nıq bäyle ikän. Şul uq waqıtta alarda xalıq dramasına häm xalıq liriqäsına xas bulğan törle sänğätçä alımнnar, sürätläw çaraları çağılış taba.

İSKÄRMÄ HÄM ÇIĞANAQLAR

MARSEL BAQİROV,
filoloğiä fännäre qandidatı, KDU dotsentı.

Tekst "Miras" jurnalınnan alındı 4/1998