Tuy yolalarına bäyläneşle janrlarğa
yänä лİşek bawı╗ cırları kerä. Niqax
uqılğannan soñ, şul uq köndä, yäisä
küpmeder waqıt ütkännän soñ, kiçen
qoyaş bayığaç, kiäw üzeneñ dusları
(kiäw yegetläre) belän par atta yäki troyqada qız
yanına kilä torğan bulğan. Qız yanına
kelätkä yäki aq öygä ütü öçen,
kiäwdän işek xaqın tüläwe taläp
itelgän. лİşek bawı╗ cırları änä
şundıy çaqta, qız yanına kerer aldınnan
başqarılğannar. Şul uq waqıtta keräşen
häm mişär tatarları arasında älege
yolanıñ, yeget qıznı üz yortına alıp
kitärgä kilgäç, köndezen häm uram qapqası
töbenнdä başqarıluı da mäğlüm.
Dimäk, лİşek bawı╗ cırları alış-bireş
motiwına, yağni qız quynına kerergä, ya bulmasa
qıznı alıp kitärgä kilgäç,
kiäwdän büläkkä aqça sorawğa
qorılğannar. Seber tatarları araнsında yazıp
alınğan şundıy cır ürnägendä dä
şayan ruxta satulaşu gäwdälänä.
İşek bawı ber altın,
Bezneñ tuğan meñ altın;
Aşıqma, kiäw, kererseñ,
Cırlaşıp alıyq ber tın.
Par at belän çabar idek,
Sezneñ uramığız tar;
Aqça qızğanmağız, kiäw,
Bezneñ xur qızıbız bar.
Birsäñ bir sin, küp bezgä,
Bez riza tügel azğa;
İlle sum da äräm tügel
Sin ala torğan qızğa.
Aq kelät yäki aq öy belän
bäylängän tağın ber üzençälekle janr
bar. Ansı kiäwne qız yanına ozatqanda, ya bulmasa qız
yanına kertkännän soñ başqarılğan
cırlarnı üz eçenä ala. Törle
töbäktä alar häm alarğa bäyläneşle
yolalar törle isemnärdä yörtelgännär: лKiäw
tipsäw╗, лUciнkeräm╗, лŞämçıraq╗ h. b.
Kiäw yegetläre tarafınnan başqarılğanlıqtan,
bez mondıy cırlarnı лkiäw yegetläre cırları╗
digän ğomumıy isem astınнda berläşterep
alabız. Menä kiäw tipsälärennän ayırım
ürnäklär:
Ucikeräm, bucikeräm,
Bolıt tamırlanadır;
Qız quynına kergän çaqta,
Yeget şadırlanadır4.
Qıznıñ kiäw yortına
küçep kilüenä, kilen töşerügä
bäyläneşle tuy yola poeziäse äsärläre,
tabiği inde, kiäw yağında başqarıla torğan
janrlarğa qarıy. Alar kiäw qıznı, babası
yortında qunıp yäki kiäwläp yörep, üz
yağına alıp qaytqaç, ya bulmasa qıznı
berençe könnän ük üz yortına kilen itep
kitergännän soñ başqarılğannar. Mondıy
janrlarнdan iñ kiñ taralğanı Ч awızlandıru
alqışları. Borınğı törki teldän ük
kilüçe лalqış╗ süze uñay teläk
digän mäğnäne belderä. Awızlandıru
alqışları yäş kilenne, kiäw yortına kilep
töşkäç, aq cäymägä yäki
mendärgä bastırıp, yäisä çarşaw
eçenä kertep bal-may qaptırğanda äytelä.
Atañ-anañ yolası,
Piğambärlör doğası,
May kebek yomşaq bul,
Bal kebek tatlı bul,
Tatu torığız.
Aq yullı bul,
Aq küñelle bul,
Bäxetle bul,
Söttäy tatlı bulığız,
Awızıñ belän aş kilsen,
Ayağıñ belän ırıs
(bäxet) kilsen.
İkençe ber cırlar isä dialoğ,
qapma-qarşı cırlaw tösen ala. Bu oçraqta maxsus
sıqtawçı, qız, anıñ änise yäki
iptäşläre ber-berlärenä möräcäнgät
itep cırlıylar. Qızlar:
Aq şarf ta bäylädeñ,
Kük şarf ta bäylädeñ;
Ätkäñ-änkäñ
qullarında
Aqtıq cäylär cäylädeñ.
Kitäse qız:
Ağaç başı kük tien,
Atıp aluı qıyın;
Yatqa baru berni tügel,
Yatqa yarawı qıyın.
Yola taläbenä qarap, qız yılatu
cırları traditsion tuy poeziäsendä şaqtıy zur
qatlam täşkil itkänlektän, monda alarda
qullanılğan tropнlarğa da ayırım tuqtalıp
kitärgä kiräk. Çönki maxsus sürätläw çaraları
bezgä eçtälekneñ niçek häm nindi
çaralar aşa gäwdälänüen tağın da
açığraq küz aldına bastırırğa
yärdäm itäçäk.
Ayırım alğanda, qız yılatu
cırlarında troplardan antitezä, qapma- qarşı quyu
alımı zur urın tota. Ğädättä alarda qız
yortında, qız yağına qapma-qarşı fonda qara
buyawlar belän kiäw yortı gäwdäländerelä.
Ata-ana yortındağı bäxetle tormışqa kiäw,
qayınana yortındağı ğazaplı tormış
qarşı quyıla; qayğısız balaçaq häm
qızlıq çorı belän kilenlek çorı
çağıştırıp cırlana.
Keläw xaraqterındağı лYar-yar╗
cırlarında isä, kiresençä,
käläşkä häm ğomumän,
yäşlärgä adreslanğan teläklär, danlaw
süzläre zur urın alıp tora. Maqtaw süzläre
häm teläklär turıdan-turı, yağni
autoloğıyk obrazlar yärdämendä dä, şulay uq
simwolik-metaforıyk obrazlar aşa da äytelä.
Aç täräzäñ, ciläk
biräm
Börlegännäre belän;аааааааааа
Bez utırabız tuğannarnıñ
Ber digännäre belän.
Yämle bulıp bolıt kiläder,
Yawsın ide bolın buyınça;
Yaxşı adämnärgä bez
qatnaştıq,
Yöreşsäk ide ğömer
buyınça.
Tuy tabını poeziäsendä dä simwolik
oxşatular, çağıştırular küp.
Qızğa atap cırlana torğan cırlarda,
mäsälän, qız zifa qamışqa, näfis
gölgä, altın almağa, asıl qoşqa häm
färeştägä tiñlänä. Yeget, kiäw
keşe isä bolan, arıslan, laçın kebek obrazlar
aşa bäyälänä.
1а Tatar xalıq
icatı. Yola häm uyın cırları, 11 b.
2а Axunov G. İdel
qızı.Ч K.: Tatkitnäşr., 1978, 201 b.
3а Aqçurina M.
Qız yılatu.//лŞura╗,Ч K.; 1911, 20 san.
4а
ŞadırlanuЧşatlanu.
5а Slowär
literäturowedçeskix terminov,Ч M., 1974, S. 288.