Tuy, niqax yuramışları

Kilen qoymağı

Tuydan soñ berençe irtädä kilennän qoymaq peşertep sınıylar. Monıñ sere şunda: pärämäç, bäleş, öçpoçmaq kebek itle äyberlär şartlap peşä, şul säbäptän, ğäilä tormışı da şartlap torır, ğawğalı bulır dip, it rizığı peşerergä yaramağan, iñ ciñel azıq — qoymaq qına peşergännär.

Qoymaqnı irtä belän tabınğa çığaralar, anı qabıp qararğa tuğan-tumaçanı, kürşe-külänne çaqıralar. Qoymaqnıñ yomşaqlığın tikşerälär. Qoymağı yomşaq bulsa: "Küñele yomşaq bulır, ğäilädä tormış äybät bulır", — digännär.

Kilen uñğanmı?

Kilenneñ uñğanlığın belü öçen, ikmäkkä qamır basqanda, kilen sizmägändä genä, qamırğa kömeş täñkä salalar. Tabırmı, yuqmı? Qamır eçennän şul ber kömeş täñkäne tapsa, dimäk, kilen äybät basa, tapmıy qaldırsa — kilen yalqaw bulıp çığa.

Qayçaqta märcän börtege yäisä asıltaş ta salğalıylar. Ber pot onnan izelgän qamır eçennän kilen şunı taba alırğa tieş.

İdän seberü

Bu mağik sınaw yäş qızlar, yäş kilennär arasında kiñ taralğan. İdän sebergändä ni dä bulsa tapsañ, şul äybergä qarap ällä nindi mäğnälär çığarırğa tırışqannar: töymä tapsa — bay xatın bula, enä tapsa — balası küp bula (tegü eşe küp), qaşıq-qalaq kilep çıqsa — qunaqqa çaqıralar yäisä qunaq kilä, aqça tapsa — baylıq kerä, pıçaq, bez tapsa — tawış çığa...

Tuydan soñ yäş kilennärne dä idän sebertterep sınağannar.

Seberkegä iärep närsä çığasın maxsus qarap, sınap torğannar.

Rizıqnı taşlamağız!

Şulay uq tuy sınawı. Qarap, sınap torğannar: tuy mäclese waqıtında kilen qaldıq rizıqlarnı etkä yäisä çüplekkä taşlarmı? Taşlasa — bu ğäilädän rizıq kitäçäk, tatulıq kitäçäk. Şuña kürä saq bulığız: yäşlärneñ öyläneşüenä qarşı keşelär tuy östälendäge rizıqnı etkä yäisä çüplekkä çığarıp taşlamasınnar.

"İsänme!"

Härkem belä: kiäw belän kilenne kelätkä maxsus bilgeläp quyılğan keşe (kiäw saqçısı yäisä ciñgi apa) kertä. Şul yeget (ciñgi) sınap tora da iñde — anıñ belän kem berençe isänläşä, kem berençe süz başlıy, — ğäilädä şul östen bulaçaq.

Yawlıq — kilengä bäyä

Qıznıñ öyendä, kiäwgä çığarğa rizalıq bilgese itep, büläk birelgän könne mäcles uzdırıla. Ul "bilge tuy" dip tä yörtelä. Bu mäclestä kiäwneñ anasına qız-kilen yawlıq birä. Sınaw şunnan ğıybarät: ägär zur tuy könne qayınana kilenneñ "rizalıq bilgesen" yabınsa — kilen oşap qalğan bula, anı yabınmasa — oşamağan bula...

Toqmaç ozınlığı

Tuy aşındağı toqmaçnıñ ozınlığın sınap qarağannar: ägär toqmaç ozın bulsa, ğäilä ğömere ozın bula, qısqa bulsa — ğäilä ozaq yäşämi, digännär. Şuña kürä dä tuy aşınıñ toqmaçın buldıra alğan qädär ozın itep kisärgä tırışqannar.

Mendär sınawı

Kilen, kiäw yortına töşkäç, iñ elek ayaq astında yatqan mendärgä yäisä tun östenä basa. Ägär kilen mendärgä basıp kerep kitsä, ä mendär artta awnap qalsa, qız yalqawraq, ä basıp ütkännän soñ, mendärneñ qolağınnan yäisä tun yaqasınnan eläkterep üze belän alsa, — kilen eş räten, mal qäderen belä, digännär.

Bäleş niçä qatlı?

Perm (Barda) tatarlarında kiñ taralğan bu yola-sınaw şunnan ğıybarät: qunaqlar yäisä tuyğa kilgän qodalar küpme kön torırğa tieş bulsa, iñ populyar milli aşlarnıñ berse bulğan qatlamlı balan bäleşe dä şulqädär qat belän eşlänä. Qunaqlar tabınğa quyılğan bäleşneñ niçä qatlı buluın iskärtergä häm şulqädär genä kön torırğa tieşlär. Kimräk yäisä artığraq torsalar — xucanı xörmät itmäw bulıp añlaşılğan.

Tuyda ozaqlağan qunaqlarğa mäclesneñ (tuynıñ) tämam bulğanlığın iskärtüçe başqa aşlar da bar: mäsälän, arış kölçäse, ürä, botqa peşerep çığaru da yarıy...

Yäş kilenne sınaw

Tuy irtäsendä kiäw munçası yağalar — bu xaqta belmägän keşe yuqtır. Menä şul munçağa barır yulda kilenne sınıylar da inde. Ğädät buyınça, munçağa iltä torğan yulğa, suqmaqqa tayaq, kisäw ağaçı, seberke, balta, sänäk taşlıylar, här äyberne bilgele ber keşe taşlıy — ciñgäse, qaynişe, bıyanay-bıyatası h. b. Sınap toralar: kilen qaysın alıp quya, söyäp quya, kertep quya, kiäwgä alıp birä... Ällä atlap yäisä taptap, tibep kenä uzamı? Menä şularğa qarap kilenneñ xolqın, kiläçägen yurıylar. Ägär yulda yatqan qorallarnı alıp quymasa: "Bu ömetsez bulır, tora almas", — digännär.

Tuyıñda yañğır yawsa...

"Tuyıñda yañğır yawdı (yäisä buran buldı), qatıqnıñ qasmığın aşağansıñ ikän", digän ırım-ışanu bar. Alı başqaça da äytkälilär. Yänäse, qatıqnıñ qasmığın yaratsañ, köt tä tor — tuyıñda yañğır yawaçaq, buran qubaçaq...

Monıñ mäğnäse, küräseñ, qatıq qasmığınıñ açılığına barıp totaşa. Açı yaratqan keşeneñ tuyında da açı yañğır, açı buran (öy eçendä dä!) çığaçaq dimäkçe bulğannar borınğılar.

Tuy, niqax yuramışları

Kiäw kergändä qızğa enäle äyber qadatsalar — yäş ğäilädä tatulıq bulmayaçaq.

Kiäw-käläş östälenä pıçaq-çäneçke quysalar — tatulıq bulmayaçaq.

Qız üzeneñ niqaxın tıñlasa — tiz ayırıla.

Kiäw kergäç, qız kiäwneñ büregen saldırıp üz başına kisä — tormışta irenä baş bula.

Kiäw-käläş kergäç, qaysısı berençe bulıp ikençeseneñ ayağına basa — şul ğäilädä östen bula. (Mişär tatarlarında kelämgä basış bulğan.)

Kilen töşkändä, yawçı, qodalar qapqadan çıqqaç uñ yaqqa borılıp kitärgä tieşlär — yul uñışlı, yäş ğäilä bäxetle bula.

Qız küçkändä artına borılıp qarasa — ata malı (bäxete) qızğa küçä, qız belän kitä, imeş.

Tuy töşkändä ike kilen arbası qara-qarşı oçraşsalar — bäxetsezlekkä. Bu oçraqta kiäwlär häm alarnıñ ağaları, sikerep töşep, ike yaqtan da qamıt bawın çabarğa, at qoyrığın kisärgä aşıqqannar. Qaysı yaq ciñep çıqsa häm ikençesen yulda qaldırıp kitsä — şul yaqnıñ tormışı uñışlığa yuralğan.

Kilen arbadan yaña yortqa töşkändä, cirgä mendär salıp, awızına bal-may qaptırsalar — tele yomşaq häm tatlı bula.

Yäşlärgä niqax uqığan waqıtta yanda torğan sunı eçkän qız bäxetle bula.

Qıznı kiäw yortına ozatqanda qapqadan uramğa qädär kile tägärätep cibärsäñ — öydä qalğan qızlar bik tiz kiäwgä çığaçaqlar.

Niqax mäclesendä bulaçaq kilen üze aşağan bal sawıtın qaysı qıznıñ başına qaplıy — şul qız tizdän kiäwgä çığaçaq.

Mäclestä qaşıqnı aldan cıyıp alğan qız aldan kiäwgä çığa.

Niqax uqığan waqıtta ikençe yaq bülmädäge qıznıñ ike çäç tolımın sütep, yalanayaq kileş säke östendäge mendärgä bastırıp, bülmä başına ike yuqa aşamlıq quysañ häm niqax mäclese betkänçe qız şul basqan urınında quzğalmıyça tora alsa, axırdan, mäcles tämam bulğannan soñ, qıznıñ çäçen ürderep, yaxşı kiem kienderep, tege ike yuqanıñ östenä may quyıp, bersen kiäwgä töynäp cibärsälär, ikençesen qızğa aşatsalar — alarnıñ ğömerläre yaxşı tormışta ütäçäk.

Qızğa başqoda (yawçı) bulıp barğan ir keşe işektän çıqqaç uq uñ çalbar balağın itek qunıçına qıstırsa — qıznı tiz birälär.

Niqax uqılıp betkäç qıznıñ başına kötmägändä söt öste salsañ — yaña yortta anıñ ıruı bäxetle bula. (Söt — näsel, ıru, qäwem bilgese.)

Yäş kilen, kiäw yortına kilgäç, attan töşkändä şul atnıñ sırtına tayanıp töşsä — tormışı mul, böten bula.

Yäş kilen töşkändä, qulın, ayağın yudırıp, suın nigezgä sipsälär — nigezdä bäräkät bulır. Kilen isä bu yortta bik tiz üz keşe bulıp kitär. Nigez iäse anı qabul itär.

Yäş kilen töşkändä, bigräk tä attan töşkändä, anıñ qulın onğa bastırıp, onın sädaqağa birsälär — yortta mullıq, baylıq bulaçaq.

Qızlar qolağına

Köygän qamır aşarğa yaratqan qıznıñ tuyında buran bulaçaq.

Qarañğıda (qaçıp) rizıq aşarğa yaratqan qıznıñ kiäwe qaraq bula.

Qız keşe öygä täräzä aşa kerep yörsä — kiäwe qaraq bula.

Qızlar botqanıñ mayın çitkä ağızsalar — qaynana suqır bula.

Qurçaq belän küp uynağan qızlarnıñ balaları küp bula.

Çınayaqların tutırıp yasap eçkän qızlarnıñ bäxete tulı bula.

Qız çäç tarağanda, tarağı ireksez sikerep kitep başınnan töşsä, başqoda (yawçı) kilügä.

Tolımnarın oçına qädär ürep yörgän qızğa mäherne az birälär.

Qulı qatı (awırttırıp suğa torğan) qız tol irgä bara. (İr-yeget keşeneñ qulı qatı bulsa —tol xatın ala.)

Samawarı, miçe tiz ürlämägän qıznıñ ire buldıqsız bula. (Yäisä: anı ire söymäyäçäk.)

Ozın tastımalnıñ oçı turı kilgän qız tiz kiäwgä çığa.

Taba yalağan qıznıñ kiäwe taz bula.

Suğan açısına yılamıyça tüzä alğan qız qaynatasına da tüzär.

Östäl poçmağına utırğan qız soñ kiäwgä çığa.

İläk aşa qarağan qıznıñ kiäwe şadra bula.

Közgegä qarap aşağan qıznıñ kiäwe könçe bula.

Qıl iläk aşa qarağan qıznıñ kiäwe qılıy bula.

Täräzägä qarap aşağan qız kiäwgä çitkä kitep qañğırayaçaq.

Wariantı: Täräzägä qarap aşağan qızğa şuşı könnärdä yawçı kiläçäk.

Közgesen watqan qıznıñ tormışı uñışsız bula.

Közgesen yuğaltqan qıznıñ ire ikençe xatınğa kitäçäk.

Qız idän sebergändä kemneñ dä bulsa ayağına seberke tidersä, şul keşe anıñ tuyınnan mäxrüm qala.

Qız belän yeget söyläşkändä sabıy bala töçkersä — qawışuğa.

Qız keşe berär yegetneñ büregen kiep qarasa — şuña kiäwgä bara. (Yäki: yegerme könlek söyärkäse bula.)

Qız yoqlağanda küzlären qısıp qarap yoqlasa — kiäwe çibär bula.

Aş östäle artına yalğışıp ike qaşıq alıp utırğan qız kiäwgä bik tiz çığaçaq.

Yäş kilen yuramışları

Yäş kilen közgesenä qarasañ — yäşäräseñ.

Yäş kilen küp aşasa — tuqlıqqa.

Yäş kilenneñ berençe kitergän suı öygä kertkändä tügelep betsä — tormışı bäxetsez bula.

Wariantı: ...baylıqqa, bäräkätkä bula.

Yäş kilen berençe utırışta kiäwdän yıraq utırsa — araları yırağaya, suına, tatulıq yuğala. (Yäisä: aralarına şaytan kerä!)

Yäş kilen qurçaq belän uynasa — balaları küp bula.

Yäş kilen kiäw yortına kiäwdän aldaraq kersä — ğäilädä baş bula.

Yäş kilen kiäwgä quşılğan töndä yoqlasa — mäxäbbät bulmıy.

Yäş kilen qaynatası belän qaynanasınıñ isemnären äytsä — teşe (awızı) awırtaçaq.

Qız kiäw yortına küçkändä çıbırqı-qamçı sınsa (özelsä), arba-çana watılsa — tormışı uñışsız bula.

Niqax uqığanda qız yuğarı cirdä torsa — bäxetle bula.

Kiäwgä kitkän qız nigez yorttan çıqqanda artına äylänep qarasa — ayırılıp qaytaçaq.

Yäş kilen köyäntäsen sındırsa — tormışı cimerelä.

Çığanaq: "Tatar mifları". İkençe kitap. Ğälimcan Ğilmänov xikäyäläwendä. Qazan, Tatarstan kitap näşriätı. 1999 yıl.