Törkilärdä tuy yolaları

Tuy — niqaxlaşu häm ğäilä qoru uñayınnan başqarıla torğan tulı ber yolalar cıyılması ul. "Tuy" süze törki tellärneñ küpçelegendä bügenge köngä qädär üzeneñ asıl mäğnäsendä saqlanıp qalğan (misal öçen, lezginnarda da "toy" tuynı añlata) yäisä bäyräm atamasın belderüçe quşma süzlärneñ ber tamırı bulıp kitkän. Mäsälän, qırğızlardağı "Kelintoy" (kilen tuyı), tatarlardağı "Sabantuy", çuwaşlardağı "Aqatuy" — bu soñğı ikese yazğı qır eşläre tämamlanu uñayınnan ütkärelä torğan bäyräm.

Törkilärdäge älege bäyrämnär yäş-cilkençäk öçen bik äybät tanışu çarası bulıp torğan, çönki qızlar bu bäyrämnärgä yözlären açıp barğannar. Törki yola-ğädätlär alarğa xatın-qız köräşe, at çabışı, uqtan atu, yögerü kebek yarışlarda qatnaşırğa da mömkinlek birgän, alar öçen şulay uq milli biyülär, ğarmun, qubız, quray işe uyın qorallarında uynaw da tıyılmağan bulğan.

Mäcüsilek belän bäyle "Qarğa tuyı (botqası)" bäyrämen ütkärgändä isä, törkilär tabiğätkä çığıp, botqa, bawırsaq, çäkçäk belän sıylanğannar, qımız, çäy eçkännär.

Ästerxan häm Seber tatarlarında saqlanıp qalğan "Köräştuy" milli köräş, at çabışı, qırda, uramda biep-cırlap yörü küreneşläre belän üzençälekle.

Seber tatarları tuyğa üzläreneñ dusların (tamırların) — qazaqlarnı da çaqıralar. Qunaqlar tuyğa qımız alıp kilälär, dumbrağa quşılıp, qazaq xalıq cırların başqaralar. Alar tatarlarnıñ milli uyınnarında da bik teläp qatnaşalar.

Törkilärdä yegetneñ berär qızğa küze töşep, küñelendä öylänü teläge tua ikän, yeget yağı qıznıñ äti-änisenä yawçı (başqortlarda — "yawsı", qasıym tatarlarında — "cawçı", qazaqlarda — "jawşı") cibärä.

Qazan tatarlarında käläş, ğädättä, kiäwgä qarağanda şaqtıy uq yäş bula, mişärlärdä isä, kiresençä, käläş kiäwdän berniçä yäşkä ölkänräk. Qazan tatarlarında käläşneñ citlekkänlegenä qarata: "Bürek belän bärsäñ yığılmaslıq bulğan" digän   äytem yörgän.

Başqortlarda qızlarnı 12-13 yäşlärennän, Tuwa törkilärendä 16 yäştän kiäwgä birü ğädäti xäl sanalğan.

Tuwalılarda berniçä xatın belän toru da kiñ taralğan bulğan. Bu xaqta borınğı törki run (Yenisey) yazmaları da söyli. Tuwa xalqınıñ "Xan üzeneñ unike xatını belän" digän äkiäte dä bar.

Tuy ütkärü yolaları törle töbäktä törleçä bulğan. Kilgän qodalarnıñ häm yäş parnıñ kitüe dä törle tärtiptä. Çiläbe ölkäsendä berençe olawğa kiäwneñ ata-anası utıra. Alar artındağısına — başqa qodalar. Qapqa açılıp kitügä başqoda, yağni kiäwneñ ätise, çaptırıp qına qapqadan çığıp kitärgä omtıla, ämma "Qot! Qot!" dieşep, anıñ atın tuqtatalar. Bu — başqortlarnıñ "qodalar, kilen belän bergä, yortnıñ, awılnıñ iminlek-qot-bäräkäten alıp kitärgä mömkin" digän ışanularına bäylängän. Şunıñ öçen kiäwneñ äti-änise qapqadan çığıp barğanda "qot birälär", "qot taratalar": törkem arasına timer aqça, qonfet, cep yäisä başqa şunıñ işe waq-töyäk ırğıtalar. Qodalar qot qaldırmay ğına çığıp ıçqınu yağın qarasa, cirle ir-at at östendä alarnı qua kitä häm näticädä barıber qot qaldırtuğa ireşä.

Çiläbe häm Qurğan ölkälärendä qot taläp itü küreneşe bügenge könnärgä qädär saqlanğan.

Qasıym tatarlarında kiäw yegete käläş yortına çığıp kitär aldınnan, tuyğa barası ir-tuğannar cıyılışıp, sıylanıp utıralar. Sıydan soñ kiäw yegete östäl östendä teşläp quyılğan ber böten ikmäk yäisä ikmäk kisäge qaldıra. Bu — isän-imin   äylänep   qaytu  öçen eşlänä. Qapqadan çığıp kitkändä anıñ dus-işläre, yawız köçlärne örketü maqsatınnan, mıltıqtan atalar. Käläş alırğa baruçılar artınnan yözem häm qamırdan äzerlängän rizıqlar ırğıtıp qalalar — monısı inde yäş parğa bay, mul tormış teläw bilgese.

Seber tatarlarında yäş par yäşise öydäge yawız köçlärne quıp taratu öçen şulay uq mıltıqtan atalar häm käläş olawına balçıq çülmäklär bärep watalar. Yawız ruxlarnı bu räweşle qurqıtu Başqort, Qazan häm Temniqov tatarlarında da küzätelä.

Qaraçaylarda isä käläşne alıp qaytıp kilüçe kiäw yegetläre mıltıq häm pistolettan atalar, ä aldan kiäw belän käläş tamğası töşerelgän älämnär bara. Älege älämnärne yuğaltu zur xurlıq bulıp sanala.

Törkilärneñ yortlarında işek busağası häm yañağı üzenä ayırım ber mağik ähämiätkä iä. Başqortlarda öy eçennän çığıp kilüçe käläş, ata-ana yortın taşlap kitäse kilmägändäy, işek yañağına yabışa. Käläşneñ änise, barlıq keşe dä işeterlek itep, qızına yorttağı mal-tuardan tanamı, sarıqmı, qazmı büläk itep biräsen äytä. Barı şunnan soñ ğına käläş busağanı atlap çığa.

Seber tatarlarında, ata-ana yortına yulnı onıtmas öçen, käläş tuğan yortınnan artı belän çığa, qız ciñgäläre anı qullarınnan totıp baralar.

Tuyda kiäw yegetläre aqtiv qatnaşa. Ğaynä häm Seber tatarlarında alarnı "kiäwnögär", "kiäwnügär" dip, qumıqlarda "giev neger", qaraqalpaqlarda "nöker", yaqutlarda "doğur" dip atıylar h. b.

Kiäwnögärlär itep matur cırlawçı, uñğan-bulğan yegetlär saylana. Seber tatarlarında alarğa tän saqçısı wazifası da yöklänä.

Käläşne kiäw yortına ozata baruçı qızlar "arçi" dip yörtelä. (Orenburg tatarlarında — "arça qızı", "qanat",  Seber  tatarlarında — "qıs nügär").

Arğış, tuy başlığı, cıyın ağası — älege zatqa tuyda däräcäle häm cawaplı wazifa yöklänä: ul qunaqlarnı tabın artına utırta, biyülärgä quzğata h. b.

Törkilärneñ tuylarında borın-borınnan tuy atlarına zur iğtibar birelgän, alarğa bäyle räweştä törle ışanu-ırımnar da barlıqqa kilgän. Mäsälän, Temniqov tatarlarında tuy atları berkemgä dä yul birergä tieş tügel, Serğaç tatarlarında isä kilen töşerüçe atlarnıñ yulda tuqtap qalmawın bäxetle kiläçäkkä yurağannar. Tuy atların tuqığan yäisä çikkän sölgelär belän bizägännär. Serğaç tatarlarında kilen töşerüçelär kiäw yortına qoyaş çığışı yağınnan qaytıp kerergä tieş bulğannar. Noqrat yağında isä atlarnı öç tapqır tuqtatıp, qoyaş yağına borıp, küpmeder ara qoyaş xäräkäte uñayına yörtep alğannar.

Käläş utırğan arba kiäw yortına yaqınlaşqanda, älege at, yawız ruxlardan arınu öçen, keçkenä genä uçaq aşa uzarğa tieş bulğan.

Xaqaslarda kiäw belän käläş öçen şalaş-yurta qoralar. Tuy barğan waqıtta yawçı kiäw belän käläşne yurtadan alıp çığa da, qoyaş çığışına baş iä-iä, käläşne yurta tiräli äyländerep yöri. Yawçınıñ xalat itägennän totqan käläş şulay uq qoyaş çığışına baş iä. Annarı kiäw belän käläş, yurtağa kerep, utqa baş iälär.

Törekmänstanda häm törek Anatoliäseneñ küp kenä töbäklärendä kiäw belän käläş kiäw yortı qarşında şulay uq ut aşa çığarılalar.

Nuğaylarda tuy kilü häm käläşne kiäw işeğäldına kertü törle-törle uyınnar häm mağik yolalar belän bergä alıp barıla. Moña qaytıp kerü — "qapa-şar" häm "arba tuwarğış" öçen qalım birü dä, kilenneñ aq bärän tiresenä — "taban-şäl" — basuı da, yäş parnı maxsus     toraq — "otaw"qa ozatu da kerä.

Qaraçaylarda käläş kiäw yortı busağasın uñ ayağı belän atlap kergändä: "Yortqa bäxet kerä!" — dip qıçqırıp toralar. Käläşne yawız köçtän, sixerdän saqlap qalu öçen anıñ baş oçında kinjal totıp toralar, ä busağa yanına at dağası quyalar. Busağa aşa atlağanda käläşneñ östenä täñkälär, qonfet, çikläwek, aşlıq sibälär ("irkenlek-mullıq bulsın!").

Qazan tatarlarında kilenne arbanıñ uñ yağınnan mamıq mendärgä töşerep bastıralar. Käläş öygä kerep barğanda, anıñ östenä bawırsaq, qolmaq, solı, tarı, cimeş häm kömeş täñkälär sibälär. Käläş härçaq ikmäkle, rizıqlı bulsın öçen Qazan tatarlarında anıñ qulın onğa batıralar, Penza tatarlarında isä "bäxetle, aş-sulı, ullı-qız-lı bulsınnar", diä-diä, kiäw belän käläş qulına qamır sılıylar.

Awızlandıru — mamıq mendärdä bal-may belän sıylaw yolası — Ryäzän, Qazan, Ästerxan tatarlarında häm mişärlärdä oçrıy.

Yögenü — bik borınğı törki yola. Yänäşä basıp toruçı kiäw belän käläş, qulları belän tezlärenä tayanıp, kilgän härber qunaq aldında baş iep toralar. Älege yola ayıruça Temniqov tatarlarında oçrıy.

Tağın şunısın äytergä kiräk, törkilärdäge tuy yolaları üzlärendä ällä niqädär borınğı törki süzlärne saqlap qalğannar. Mäsälän, borınğı qıpçaq süze "taw" — räxmät digänne añlata, çuwaş telendä ul xäzer dä şul mäğnädä qullanıla. Keräşen tatarları häm nağaybäklär isä tuy azağında "taw itü cırları" başqaralar, yağni xucalarğa üzläreneñ maqtaw-räxmätlären belderälär.

Miç qarşına iltü. Mişär tatarlarında käläş, miç qırıyına kilep, miçne übärgä tieş. Çuwaşlarda, Serğaç häm Penza tatarlarında käläşne miç qarşına bastırıp, botqa aşatalar. Ul şul räweşle yort iäse belän tanışa.

Birnätaq — monısı käläşneñ kiäw yağına häm kiäwneñ käläş yağına birgän büläkläre bula. Ästerxan tatarlarında qız birnäsenä ğarmun da kerä, şunlıqtan qızlarnıñ küpçelege älege uyın qoralında uynarğa öyränü yağın qarıy.

Törkilärdä işek busağası üzenä ayırım mağik mäğnägä iä. Şuña bäyle busağa salu yolası da saqlanğan.

Käläş, kiäwgä iärep, busağanı berençe tapqır atlap kergändä, qayınatasına külmäk, qayınanasına yawlıq büläk itä, alarnıñ qullarınnan häm mañğaylarınnan übep, berençe tapqır "äti-äni" dip endäşä. Käläş büläkläre busağağa quyılğannan soñ ğına yäşlär öy eçenä ütälär. Busağa küp xalıqlar tarafınnan iz-geläşterep qabul itelä, ul tışqı ruxlar belän eçke ruxlar, yort iäläre arasındağı çik bulıp sanala.

Mäğlüm bulğança, küp kenä törki qäbilälärdä "cide" häm "tuğız" sannarı saqräl mäğnägä iä bulğan. Ästerxan tatarlarında kiäwneñ käläşkä kiemnär büläk itüe (şäl, külmäk, tien tiresennän tegelgän tun h. b.) "tuğız birü" dip atalğan.

Qırım tatarlarında qodalar belän xälitkeç söyläşüdän soñ ike atna uzğaç, "ağırnişan" ütkärelä, käläş şuşı köngä kiäw yağı öçen "doquzlama", yağni üze kömeş cep belän çikkän tuğız büläk äzerli.

Älbättä, törki xalıqlardağı tuy yolaları bolar belän genä çiklänmi. Şunısı quanıçlı, bügenge köndä borınğı tuy yolaları belän qızıqsınu artqannan-arta bara. Añlaşıla ki, härkemneñ dä üz tuyın qabatlanmas däräcädä küñelle, xätergä mäñgegä uyılıp qalırday istälekle itäse kilä. Baqtıñ isä, monıñ öçen barı tik borınğı törki babalarıbıznıñ betmäs-tökänmäs mirasına ğına küz salırğa kiräk ikän...

Ayrat ĞÄLİMCANOV

“Söyembikä” jurnalı №10/2006